Abay yolu

Seymur Baycan

Qazax yazıçısı Muxtar Auezovun irihəcmli "Abay" əsərini oxudum. Sual oluna bilər, ilin-günün bu vaxtında 745 səhifədən ibarət bir kitabı oxumağın mənası nədir? Kimdir bu Abay? Əsərin müəllifi kimdir?
Abay aşıqdır. Bir aşıq haqqında 745 səhifəlik əsər yazılıb. Feyxtvangerin Russonun həyatının son illərindən və fransız inqilabından bəhs edən "Qəribə adamın müdrikliyi" əsəri də təxminən bu həcmdədi. Hətta deyəsən, bundan da balacadır. Özü də Abay haqqında böyük bir əsəri müəllif tək yazmayıb. L. S. Sobolev adlı bir rus yazıçısı ona kömək edib. Bu o qədər yayılmış söhbətdir ki, heç gizlətməyə də çalışmırlar. Yəqin yazılmamış daha ciddi söhbətlər var. Sözsüz ki, rus müəllif əsərin yazılmasında müstəsna rol oynayıb. Belə hadisələr çox olub. O zamanlar bir çox rus və yəhudi yazıçıları, sənət adamları mərkəzdəki təlatümlərdən uzaq olmaq üçün ucqarlara gedirdilər. Orda başqa millətlərin sənət adamlarına kömək edirdilər. Dövlət də tapşırıqla mərkəzdən göndərirdi. Get orda teatr qur, universitet aç, camaata tamaşa qurmağı, pyes yazmağı öyrət...
Pulla işləyənlər də olub. Bu haqda xatirələr var. Orta Asiyada isə belə hadisələr daha çox baş vermişdi. Yenə də burda, Qafqazda söhbətlərdən xəbərdar bir dəstə adam tapmaq olardı, Orta Asiyada isə vəziyyət daha ağır idi. Adam tapılmırdı. Bir çox sahələri sıfırdan qurmaq zərurəti yaranmışdı. Vaxt az idi. Sovet hökumətinin gətirdiyi yeniliklər isə tezliklə öz nəticəsini göstərməli idi. Ona görə də mərkəzdən gəlmiş sənət adamları ucqarda yaşayan xalqların arasından bəstəkar, yazıçı, rejissor tapıb çıxartmalı, tapmadıqda isə bir nəfər uyğun, münasib adama söhbəti başa salmalı və ondan bəstəkar, yazıçı, rejissor zad düzəltməli idilər. Bu haqda Şostokoviçin xatirələrində konkret hadisələr var. Ad çəkilib.

Şostokoviç yazır ki, bu cürə əldəqayırma sənətkarların bəziləri sonradan özünü şəxsiyyət kimi təqdim etdi, ona verilən rolu oynamaqla bərabər bu rola inandı, elə mənsub olduqları xalqlar da onlari böyük sənətkar kimi tanıdı.

Yeri gəlmişkən, bizim ölkədə də bu cür süni yolla düzəldilmiş xeyli "parnik" sənətkarları var. İndi də onların kim olduqlarını heç kimə başa salmaq olmur. Bu boş və mənasız adamların yaratdığı sənət isə başdan-başa sünilikdən və saxtalıqdan, şitlikdən ibarətdir. Bu saxta sənətkarların yaratdığı saxta sənətdən qidalanan adamlar da məhz bu səbəbdən məzmunsuzluqdan əziyyət çəkirlər.
Zövqsüzlüyün və bozluğun bir səbəbi də saxta sənətkarların yaratdığı saxta və məzmunsuz sənət nümunəciklərindədir. Daha ətraflı bilmək istəyən həmin xatirəni tapıb oxuya bilər. Onu da qeyd edim ki, məhz həmin hissələr Azərbaycan dilinə tərcümə olunub. Axtarış verib tapmaq olar.

Abayın atası tayfa başçısı olub. Tayfa başçısının bir neçə arvadı varmış. Abayı da bu arvadlardan biri doğub. Hadisələr çox da uzaq zamanlarda baş verməsə də, Abay haqqında yazılı xatirələr yoxdur. Özü də memuar yazmayıb. Deməli, hər şey şifahi olub. Yazi mədəniyyətinə hələ gəlib çatmayıblar. Çap maşını, kütləvi yazışma, məktublaşma, kitab nəşri hələ yoxdur. Hardasa var, Orta Asiyanın çöllərinə nə vaxt gəlib çatacaq, onu Allah bilir.

Əsərin müəllifi yazılı məlumatlar tapmadığına görə Abayı həyatda görən adamlarla görüşüb. Onlar da qoca-qoca kişilər, qoca arvadlar. Başları uçub. Hərə bir şey danışıb. Bunu müəllif özü də etiraf edir və deyir ki, hadisələrin bəzilərinin gedişatını özüm təsəvvür edirdim. Əsər ümumilikdə həm qazaxların tarixindən, adət-ənənələrindən, həyat tərzlərindən, həm də ayrıca Abayın həyatından bəhs edir. Müəllif bəzi yerlərdə çox xırdalıqlara gedir. Lazımsız hadisələr yazır. Lakin bilmirəm qəsdən edib yoxsa xoş təsadüf nəticəsində belə alınıb, bu lazımsız görünən hadisələrin özü də dövrün ab-havası haqqında canlı-canlı təsəvvürlər yaradır. Çox hadisələr baş verir: intriqa; davalar; zülm; kobudluq; cəhalət; axmaq adət-ənənələr; bekarçılıq...

Ən böyük hadisə toy və yasdır. Bir də bayramlar. Müəllif bu hadisələri geniş təsvir edir. Alaçıqlarda yaşayan adamlar çoxlu heyvan kəsirlər, bişirib yeyirlər. Elə yeyirlər. Dayanmadan yeyirlər. Kəsdikləri heyvanın başını ailənin, tayfanın başçısına verirlər. Bu da hörmətin bir növü imiş. Tayfa başçıları da açıq-aşkar öz mövqelərindən məmnun imişlər. Niyə də məmnun olmasınlar? Hamı onlardan qorxur, çəkini, hörmət edir. Yasda, toyda başa keçirirlər. Ürəyi nə vaxt istəyir, gedib cavan bir qız uşağı alır. Qız da nə qədər desən. Belə kişilərə də qız vermək istəyən nə qədər atalar var. Belə baxırsan elə qızlar özləri də hallarından narazı deyil. Bu ona at hədiyyə edir. O buna at hədiyyə edir. Bir-birlərinə dərilər, xalçalar, bahalı kəmərlər bağışlayırlar. Gördükləri də ancaq heyvandır. Bütün bənzətmələr, misallar da heyvanlarla bağlıdır. Məsələn, arvad gündüz ilan olur, gecə pişik. Təbiətlə bir başa təmas. İbtidai icma quruluşu ilə quldarlıq quruluşu arasinda hökm sürən bir həyat. Bir balaca da feodalizm var. Gündəlik danışıqda işlətdikləri sözləri də bir yerə yığsan sayı zorla əlliyə çatar. Məmə, pəpə, al, ver, yatmaq, açmaq, doymaq…

Tərəqqinin, yeni həyatin əlamətlərini göstərən sözlərdən istifadə olunmur. Deyəsən, heç o sözlər yerli-dibli yoxdur. Gərək, sözləri də axtarıb tapasan. Yoxdursa gedib başqa yerdən almaq lazımdır. Hələlik bu sözlərə heç bir ehtiyac duyulmur. Belə bir vəziyyət. Belə bir həyat tərzi. Elə bir həyat tərzi ki, orda yaşamaq üçün heç bir biliyə və savada gərək yoxdur. Adamlar elə bir həyat qurublar ki, şüursuz da keçinmək olar. Sübüt ediblər ki, şüur olmadan da yaşamaq olar. Uzun sözün qısası, bir gün Abayın atasının işi məhkəməyə düşür. Abay şəhərə yollanır. Orda bir rusla tanış olur. Bu rus da rus demokratı çıxır. Onu sürgünə göndəriblər. Ucqarda yaşayır və işləyir. Mərkəzdən uzaqlaşdırıblar. Dünyanın romantik vaxtları imiş. Xalqların azad olacağına, hamının bərabərhüqulu yaşayacağına, köhnə adət-ənənədən, cəhalətdən, savadsızlıqdan qurtulacaqlarına və dəxi bu kimi istəklərin, arzularin yaratdığı işıqlı gələcəyə inananlar çox imiş. Bu rus da onlardan biri imiş. Rus Abayın baxışlarını dəyişir. Ona bəzi şeyləri başa salır. Abay başlayır rus dilini öyrənməyə. Başa düşür ki, onun tayfası səhv yaşayır. Başqalarından seçilən bir adam olur Abay.

Şeirlər yazır. Uşaqların rus məktəbində oxumasına çalışır. O vaxtlar ucqarlarda yerləşən idarələrdə kiçik vəzifələrdə işləmək üçün kiçik məmurlar ( xüsusən məhkəmələrdə filanda tərcüməçi ) hazırlamaq məqsədi ilə yerli xalqların nümayəndələrinə savad vermək istəyirdilər. Lakin heç kim övladını təzə məktəblərə göndərmirdi. Onlar düşünürdülər ki, təzə məktəblərdə uşaqları kafir olacaq. Dinlərini dəyişəcəklər. Din xadimləri də bu fikrin yayılmasına çalışırdılar. Belə olduğu halda dövlət hər tayfadan iki uşağı məktəbə göndərməyi tələb etdi. Tayfalar qorxusundan iki uşağı seçib məktəblərə göndərdilər. Bu uşaqlar tətildə aula qayıtdıqda paltarlarına görə onlara gülürdülər. Abay da camaatı başa salır ki, təzə məktəblərdən qorxmasınlar, uşaqlarını ora göndərsinlər və bu uşaqlar tətildə aula qayıdanda paltarlarına görə heç kim onlara gülməsin. Belə baxanda Abayın niyyəti xoş imiş. Qazax xalqı da bunu qiymətləndirib. Abayın adı prospektlərə, küçələrə, məktəblərə verilib. Adına rayonlar da var. Əgər maraqlıdırsa bir faktı da deyim. Abay da atası, babaları kimi bir neçə dəfə evlənmişdi. Artıq Qazaxıstanda sovet hakimiyyəti qurulsa da əsərin müəllifinin özü də bir neçə dəfə evlənməyə imkan tapmışdı.

Bu qalın kitabı bukinistdə gördüm. Əlim dinc durmadı, aldım. Çoxdan, lap çoxdan oxumuşdum. Kitab Azərbaycan dilində 1954-cü ildə nəşr olunub. Çünki müəllif bir çox yüksək mükafatlar almışdı. Bu cür əsərlərin başqa sovet xalqlarının dilinə çevrilməsi, kitab halında nəşr olunması lazım idi. Sovet xalqları bir-birlərinin qəhrəmanlarını, söz adamlarını tanımalı, bir-birlərinin tarixinə, həyat tərzinə, ədəbiyyatına bələd olmalı idilər. Çoxdan oxuduğum əsərləri bir daha oxumaqla həm də yaddaşımı yoxlayıram. Yadımda qalan yerləri oxuduqda həmişəki sual doğur, niyə başqa hadisələr yox, məhz bu hadisə yadımda qalıb. Bu qalın əsəri ərinməyib ilin-günün bu vaxtında oxumağıma peşman deyiləm. Xeyli vaxtımı alsa da özüm üçün bir meyar, sanki bir ölşü vahidi tapdım. İndi hər şeyə "Abay yolu" müstəvisindən baxıram. Hər şey çox rahat yerinə oturur. Bu adama məyusluq gətirsə də həm də daxilən rahatlaşdırır. O mənada yox ki, Abayın yolu düz idi. O mənada ki, hadisələr çox oxşardı. Onlar nə edirdilər? Heyvan kəsirdilər, oturub yeyirdilər. Bir adam əlində simli alət həm şeir deyirdi, həm oxuyurdu, həm də oynayırdı. Adamları əyləndirirdi. Digər yarısı da oturub dini məzmunlu əhvalatlara qulaq asırdı. Sual verən yox. Kitab yox. Dəftər yox. Oxuyub-yazmağı bacaran adamların sayı klassik dildə desəm barmaqla sayıla bilər. Bəzən bir əlin barmaqları oxumuş adamlari sayıb qurtarmağa bəs edir. Bir nəfər danışır, qalanları qulaq asır. Bir başqa dəstə guya bir az qabaqda olanlar meyxanaya, muğama, qəzələ qulaq asır. Bu vərdiş hələ də qalıb. Bir nəfər danışsın, bunlar da qulaq assın. Bunu kitab yarmarkalarında kitab satanda gördüm. Adamlar istəyirlər ki, sən kitabın məzmununu danışasan. Şifahi olaraq bəri başdan bilmək istəyir axırda evlənəcəklər, yoxsa ayrılacaqlar, xoşbəxt olacaqlar yoxsa bədbəxt, yaşayacaqlar yoxsa öləcəklər. Müzakirə yoxdur. Bu hələ ən yaxşıları kateqoriyasına aid olanlardı. "Abay yolu" müstəvisindən baxanda görürsən ki, çap maşını ciddi mənada hələ gəlib buralara çatmayıb.

Axşamlar gəzəndə adamlara baxıram və düşünürəm - görəsən, bunların neçəsindən birinin ədəbiyyatdan, ümumiyyətlə, sənət dünyasından xəbəri var. Görəsən, bunların neçəsindən biri kitab oxuyub? Yaxud bunların neçəsindən biri sonuncu dəfə nə vaxt kitab üzü açıb. Bunların neçəsindən biri gömrükdən, ev təmir etməkdən , maşını, telefonu dəyişməkdən, kreditdən, Nabrandan, Antalyadan, Dubaydan, Nadirin Faiqin saçını yolmasından deyil, nəsə bir ruha, mənəvi qidaya zada yaxın və aid olan söhbətlər edir. Yüzündən biri? Yoxsa minindən biri? Yoxsa iki minindən biri? Belə baxırsan geyiniblər-keçiniblər. Pis görünmürlər. Atadırlar. Anadırlar. Dondurma alırlar. Gəmidə gəzdirirlər. Şəkil çəkdirirlər. Görəsən, bunların neçəsindən biri başqasında deyir:
- Sən filan əsəri oxumusan? Mən oxudum, filan yeri xoşuma gəldi, filan yerində təsirləndim, filan yerdə güldüm, filan yerdə düşündüm, filan yerdə öz uşaqlığım yadıma düşdü, atamı xatırladım zad…
Nəyə lazımdı bütün bunlar? Bütün bunlar adamdan nə qədər enerji, vaxt, əziyyət tələb edir. Hal-hazırda buna ehtiyac varmı? Yoxdursa niyə bir-birimizin zəhləsini tökürük? Havayı yerə qanımızı qaraldırıq və əsəbilərimizi korlayırıq. Açıq-aşkar sırtıqlıqdır.