İlqar Fəhmi: “Çukur” serialı plagiatdır”

“Serialın keyfiyyətinin aşağı olmasının günahı tamaşaçı zövqünə görədir”

AzNews.az “Cümlə axşamı” layihəsində Mirmehdi Ağaoğlunun İlqar Fəhmi ilə müsahibəni təqdim edir.

- Yəqin xəbəriniz var, rayonların birində cin çıxarmaq adıyla bir adamı döyə-döyə öldürüblər. Soruşmaq istəyirəm, Şərqdə-İslamda cin anlayışı nədir? Və bu, obraz kimi ədəbiyyatda necə əks olunub?

- Bizim dini görüşdə cinnü-pəri anlayışı var. Bu anlayışa görə insanın cismi maddidir, cinlərin cismi isə cismi-lətifdir. Dini mətlərdə cinlərin alovdan yarandığı da deyilir. Qədimdə Şərqdə yayılmış bu təfəkkür tərzi hazırkı kriteriyalarla götürsək, ezoterikaya aid edilir. Amma biz Mirça Eliada kimi mifologiya araşdırmaçılarının fikirlərini oxusaq görərik ki, onlarda bu cür varlıqlara maraqlı yanaşma tərzi var: real olmayan şey təxəyyülə gələ bilməz. Təxəyyül havadan heç nə götürə bilməz. Yəni bu şeylər var deyə, mifologiyada da əks olunub. Əgər dini ehkamlardan kənara çıxsaq görərik ki, ətrafımızda paranormal hadisələr, ağılla dərk olunmayan müəyyən enerji axınları var. Bu anlayışlara da mifologiyada cinnü-pəri və başqa adlar qoyulub.

- Müsəlman olan adam cinlərə inanmalıdır?

- İslama görə, müsəlman cinlərin varlığına da inanmalıdır. Bu yaxında bir kitab oxudum, Orta əsr Avropasında ölümə münasibətdən bəhs olunurdu. Orda yazılıb ki, orta əsrlərdə insanlar qəbiristanlığa gedib, qəbir üstündə yatar, yuxu vasitəsi ilə ölülərlə kontakta girərmişlər. Mən sonra Şeyx Səfinin həyatını araşdıranda gördüm ki, bizim dərvişlərdə, sufilərdə övliyaların məqbərəsində yatmaq adəti varmış. Sırf rasional baxımdan götürəndə deyə bilərik ki, bunlar özünətəlqindir. Sovet dövründə bizə öyrədirdilər ki, mistika, paronormal hadisələr udurma və mənasızdır. Amma Sovet dövrü dağılandan sonra gördük ki, Qərbin özündə paronormal hadisələr, kollektiv təhtəlşüurdan gəlmə informasiyanın yuxularla əlaqəsi ciddi araşdırılıb. Freydin, Yunqun yuxuya münasibətini öyrənib, sonra bizim Şərq mifologiyasını oxuyanda məndə belə bir fikir yarandı ki, bunlar heç də rasional təfəkkürün dediyi kimi kənara qoyulası, məsələlər deyil. Təbii ki, nələrsə bəzədilib, metaforaya çevrilib, amma görünür, bu anlayışların altında müəyyən gerçəkliklər gizlədilib. Sadəcə иir şeyi anlamırıq ki, irrassional nəsnələri rasional ağılla izah etmək olmaz. Mən Qərbin yanaşmasını niyə qəbul etmirəm? Onlar irrassional məsələləri rasional məntiqlə izah eləməyə çalışırlar.

- O zaman belə bir sual çıxır: bu cür irrassional nəsnələri necə izah etməli, ötürməli?

- Bizdə “arifə bir işarə” adlı ifadə var. Niyə “alimə bir işarə”, yox “arifə bir işarə” deyirik? Alimlə arifliyin fərqi ondadır ki, alim rasional məntiqin, arif isə ürfün adamıdır. Ürf-ruh adamları isə bir-birlərini işarələrlə anlaya bilirlər. Bu işarələr də sözlə, məntiqlə izah edilə bilməyən şeylərin simvollarıdır. Yunq deyirdi ki, bizim kollektiv təhtəlşüurumuzda min il qabaq olan informasiyalar arxetiplər şəklində yerləşib. Onlarla kontakt ən çox yuxularda simvollar, rəmzlər formasında baş verir. Orda sənə heç nə məntiqlə izah edilmir. Yalnız simvolla nəsə mesaj verilir, heç çıxarılan nəticəni də məntiqlə izah eləmək olmur. Ariflər öz aralarında işarələrlə danışırlar, bu, o deməkdir ki, sən bir hal yaşamısan və bu halı izah edə bilmirsən. Amma həmin halı yaşayan başqa adama bir işarə verməklə ona bu halı yaşadığını izah edə bilirsən. Ona görə də bizim təsəvvüf sahəsində halların məntiqlə izahının verildiyi bölmələri qəbul edə bilmirəm. Çünki bunlar falşdır. O hallar sözə gəlmir.

- Sizin təbirinizlə desək, təsəvvüf alimlərindən kimlərin əsərlərində bu falşa rast gəlmisiniz?

- Qəzzalinin əsərlərində mənəvi yüksəlişin hallarını təsvir edir. Baxırsan ki, bu, onun özünün yaşantısı deyil, daha çox başqalarının təcrübələrindən çıxardığı nəticələrdir. O baxımdan hər zaman mistikanın içində sükut, ətrafında isə hay-küy olub. Mistika haqqında danışıqların böyük əksəriyyəti falşdır, çünki bu məsələləri sözə çevrimək mümkün deyil. Sözə çevirəndə sehri itir, mistika olmur.

- Öz həyatınızda mistik məqamlara rast gəlmisiniz?

- Təbii ki, gündəlik həyatımda mistikanın nişanələri içərisində olmasaydım, bu sahə ilə maraqlanmazdım. Başıma gələn mistik hadisələri danışa da bilərəm, amma bayaq dediyim kimi mistika elə bir şeydir ki, onun haqqında danışanda sehri itir. O baxımdan mən bunlar barədə danışmıram, yazmıram. Anar müəllimin “Göz muncuğu” romanını oxuyanda bəzi məsələlərdən diksindim. Özündən də soruşdum ki, Anar müəllim, siz bunların hamısına inanırsınız? Gördüm, özü də tutuludu ki, bəzi şeylərə inanır, bəzi şeylərə yox. Bunu niyə soruşdum? Orda elə mistik detallar vardı ki, mənim həyatımda baş vermişdi.

- Mistikaya meyillilik yaşla bağla ola bilər? Anar da məhz son dövrlərdə “Göz muncuğu”nu yazdı.

- Sovet dövründə bu məsələləri ədəbiyyata yaxın qoymurdular. Amma məhz Anar müəllimdən söhbət gedirsə, onun “Macal” povesti elə başdan-ayağa mistikadır.

- “Əlaqə”də də mistika var. Amma ordakı mistika sırf elmi şəkildə izah olunur.

- Çünki Sovet dövründə bunu mütləq elmi formada əsaslandırmalı idin. Başqa formada yazmağa icazə verməzdilər. Ümumiyyətlə, 60-cıların ədəbiyyatına fikir versək, görərik ki, sosrealimzdən kənara çıxmaq üçün müəyyən mistizmə meyilləndilər. Xüsusən, təbiətin mistikasını qabartmağa çalışdılar, çünki onsuz da dini mistikanı yazmağa hökümət icazə verməyəcəkdi. Bunun ən bariz nümunəsi də Qafqaz xalqlarının ədəbiyyatında özünü göstərdi.

- Mistik məsələri yazmaq üçün yazıçının ona inanması vacibdir?

- Yox, inanan adam ümumiyyətlə, yazmayacaq. Əgər haqqında danışdığımız o mistik mərhələyə çıxa bilsən, orda ədəbiyyat sənə o qədər maraqsız görünəcək ki, onu yazmaq istəməyəcəksən.

- Görünür Selincerdə də eyni proses gedib. Buddizmi qəbul edəndən sonra yazdıqlarını çap etməkdən imtina elədi və ömrünün axırına qədər də dediyindən dönmədi. Amma mən başqa nümunə deyim: Latın Amerikası yazıçıları mistik təcrübələri yazmağa çalışdılar, maqik realizm yarandı.

- Düzdür, Latın Amerikası yazıçıları mistikanı yazmağa çalışdılar, amma onların yazdıqları da təqliddir. Gerçək mistikanı əks etdirmir. Çünki mistik yaşantılar o qədər dərindir ki, onu sözə çevirmək mümkün deyil. Müharibə ilə bağlı da eyni şeyləri demək olar. Çünki müharibə görmüş adamlar o hissin özünü yaşayıb deyə bəzəmək, gözəlləşdirmək onlar üçün əhəmiyyət daşımır. Ona görə də Böyük Vətən Müharibəsi haqqında ən gözəl əsərlər müharibəni görənlər yox, sonrakı nəsillər tərəfindən yazıldı.

- Adornonun məşhur fikri də var: “Osvensimdən sonra şeir yazmaq barbarlıqdır”.

Təxminən sizin dediklərinizi ifadə edir.

- Bax, elə buna görə də mən realist ədəbiyyatı sevmirəm. Məcid Məcidi şikəst uşaqların həyatından “Asimanın uşaqları” adlı film çəkib. Gözəl də bir film alınıb. Sual olunur ki, bir sənətkar üçün xəstə uşaqların vəziyyətini yüngülləşdirmək daha vacibdir, yoxsa onların bu vəziyyətindən film çəkib, onunla mükafat almaq? Mən fikirləşirəm ki, “Asiman uşaqalrı”na bu qədər pul xərcləməkdənsə, uşaqlara xərcləyib onların həyatını bir qədər yüngülləşdirmək daha əhəmiyyətlidir. Sənət adamları, yazıçılar, rejissorlar real insanların əzabını kapitala çevirən insanlardır. Burdan belə çıxır ki, Səməd Mənsur demiş, istənilən halda sənət rəngidir.

- İlqar müəllim, artıq neçə illərdir, serial sahəsində fəaliyyət göstərməyinizə baxmayaraq, yəqin etiraf edərsiniz ki, seriallarımızın bədii keyfiyyəti gözləniləndən aşağıdır?

- Mən serialların reytinq cədvəllərini hər həftə izləyir, nəticələri analiz edirəm. Serialda maariflənməyə, psixoloji gərginliyə bir balaca yer verən kimi reytinq dərhal düşür.

- Bəs o zaman tamaşaçı serialdan nə istəyir?

- Tamaşaçının istəyi budur ki, serialda bir kişinin iki arvadı olsun, arvadlar bir-birini qırsın, qayınana ortada qalsın. Tamaşaçının istəyi odur ki, kişinin arvadı ölsün, ögey ana alsın, ögey ana uşaqlarla yola getməsin, uşaqların biri evdən qaçsın və sair. Axırıncı ən baxılan serilamızın mövzusu gəlin-qayınana konfliktidir. Bu dediyim süjetlərdən bir balaca kənara çıxmaq istəyən kimi, reytinq aşağı düşür. Reytinq düşən kimi də reklamverənlər, sponsorlar qaçır.

- Belə çıxır ki, serialların keyfiyyətinin aşağı olmasının günahları rejissor, ssenarist, aktyor deyil, tamaşaçıdır?

- Burda bir məsələ var. Hollivud da bədii cəhətdən aşağı səviyyəli film çəkir, amma yüksək texniki imkanlara malik olur.

- Mən texniki imkanları kənara qoyuram.

- Bizdə mövzu baxımından serialın keyfiyyətinin aşağı olmasının günahı tamaşaçı zövqü ilə bağlıdır. Texniki problemlər isə ölkənin balaca olması, maliyyə qaynaqlarının məhdud olması ilə əlaqədardır. Prezidentin seriallarla bağlı sərəncamından sonra xeyli seriallar çəkildi. İlkin dövrdə çəkilən seriallara fikir verəndə görürük ki, texniki və mövzu baxımından keyfiyyətli olan seriallar daha banal mövzulara çəkilmiş və texniki baxımdan aşağı olan seriallara uduzdu. Ona görə də biz çalışırıq ki, serialda maariflənməni detallar şəklində verək. Serialların keyfiyətinə təsir edən bir səbəb də var. Məsələn, Avropada, Amerikada ziyalı təbəqə də seriallara baxır. Bizdə aparılan analizlər göstərdi ki, ziyalı təbəqəmiz nəinki Azərbaycan seriallarına, heç Azərbaycan kanallarına baxmır. Buna görə sən lap maarifləndirici, ciddi serial çəksən də ziyalı təbəqənin bundan xəbəri olmayacaq. Misal üçün, biz bir müddət əvvəl iranlı rejissor Babək Şirinsifətlə “Çaqqal nəfəsi” adlı ciddi serial çəkdik. Onunla paralel efirdə Namiq Qaraçuxurlunun bir serialı gedirdi, tamaşaçı ciddi serial yerinə Namiq Qaraçuxurlunun qızqaçırtmadan, vurub-yıxmaqdan bəhs edən serialına tamaşa edirdi.

- Siz həm də film ssenaristisiniz. O filmlərdə kütlənin zövqünün nə qədər nəzərə almısınız?

- O baxır filmi kim sifariş verir. Əvvəllər Mədəniyyət Nazirliyinin sifariş verdiyi filmlərdə kütlənin zövqü əsasən, nəzərə alınmırdı. Birincisi ona görə ki, Azərbaycanda kinoteatr şəbəkəsi o dövrdə tamamilə məhv olmuşdu, bircə “Azərbaycan” kinoteatrı var idi. O da yalnız xarici filmlər verirdi. Telekanllar da Azərbyacan filmlərini vermək üçün Mədəniyyət Nazriliyindən pul tələb edirdilər. Bu illər ərzində ildə heç olmasa üç-dörd bədii film çəkilirdi. Bunların da ən azı biri keyfiyyətli alınırdı. Amma bu filmləri tamaşaçı görə bilmirdi. Buna görə də belə təəssürat yaranırdı ki, guya bizdə film çəkilmir. Təsəvvür elə ki, mənim romanım əsasında “Aktrisa” filmi çəkildi, iki dəfə təqdimatı oldu, bundan sonra heç yerdə nümayiş olunmadı.

- “Aktrisa” film kimi sizi qane etmişdi?

- Şəxsən məni qane elədi. Amma kinoşünasların verdiyi qiymətə bir söz deyə bilmərəm. Çünki kinonun texniki tərəflərindn xəbərsizəm.

- Kənan M.M. üç filminizin rejissoru olub.

- Mənim əsərlərim əsasında “Gecə qonağı 1”, “Gecə qonağı 2”, bir də “Pejo-307” pyesimə film çəkib. Kənan işləyən oğlandır. Kənardan necə görünür, deyə bilmərəm, yaxından tanıyan insanlar həmişə onun haqqında başqa fikirdə olublar. Kənanın yaradıcılığa münasibətində şövq var. Heç kəsin sözünə baxmadan istədiyi filmi çəkir. Bu əhəmiyyətlidir.

- Sizin ssenarilərə çəkdiyi filmləri bəyəndiyiniz?

- Mən çəkiliş prosesində iştirak etdiyimə görə, filmdən çox onun çəkilmə şəraitinə qiymət verirəm. Və rejissorun hansı çətinliklərlə qarşılaşdığının şahidi oluram. O şəraitdə ondan artıq film çəkmək mümkün deyil. Bu şərtləri nəzərə alaraq, Kənanın mənim əsərimə çəkdiyi filmləri bəyənirəm.

- Bəlkə Kənan digər rejissorlardan onunla fərqlənir ki, pulu var, çəkir?

- Kənanın pulu da yoxdur. Pulu olsaydı, mən ondan daha yüksək keyfiyyət tələb edərdim. Mənim üçün əsas budur ki, proses getsin. Hazırda bizdə xeyli komediya filmi çəkilir. Qoy, lap pis film çəkilsin, amma proses davam eləsin. Doxsanıncı illərdə kino sahəsindəki vəziyyəti görmüşəm, bunun rejissor, aktyor, operator üçün nə qədər böyük dəhşət olduğunu bilirəm.

- Sizin ssenariləriniz əsasında çəkilən filmlərdən əz çox hansını bəyənirsiniz?

- Mən Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişləri ilə çəkilən filmlərin hamısını bəyənirəm. Elə “Aktrisa” filminin, “Ölüm növbəsi”nin adını çəkə bilərəm.

- İlqar bəy, türk serialları sürətlə inkişaf edir. Bizdə də böyük maraqla izlənilirlər. Heç türk seriallarına baxırsız?

- Müqayisə üçün əksər türk seriallarının ilk seriyalarına baxıram. Türklərin süjet qurmaq bacarığı çox zəifdir, mən onlardan yaxşı süjet qururam. Ümumiyyətlə, türk ədəbiyyatında süjet instinkti yoxdur. Baxan kimi görürəm ki, hansı türk serialının süjeti hansı filmdəndir. Elə “Çukur” serialını götürək, plagiatdır. “Xaç atası”nın modelindən götürülüb. Köhnə nəsil üçün “Xaç atası” kult film olub. Amma “Çukur”a reytinq qazandıran yeni nəsil ki var, onların doxsan faizinin “Xaç atası”ndan xəbəri yoxdur. Türklərin başqa seriallarında da o cür süjet oxşarlığı var. Eyni proses bizdə də baş verir. Yeni nəsil Mirzə Cəlili, Cəfər Cabbarlının, Haqverdiyevin əsərlərini demək olar ki, oxumayıb. Ona görə də biz istəyirik ki, o əsərləri müsasir formada, serial kimi yenidən təqdim edək. Hazırda “Solğun çiçəklər”dən başlamaq istəyirik. Mənim arzum odur ki, “Dəli Kür”ü də serial kimi çəkək. Ruslar bu prosesdən keçdilər. Onlar klassik əsərlərin əksəriyyətini serillaşdırdılar. Romanı seriala çəkmək filmə çəkməkdən daha asandır. Çünki filmdə sən “İdiot”un, “Karamazov qardaşları”nı sıxmağa məcbursan, amma serialda bu məhdudiyyət yoxdur.

AzNews.az