Əmək pensiyaçılarının işsizlikdən sığorta haqları ödəməsi ziddiyyət yaradır - ŞƏRH

Hesablama Palatası 2026-cı il üçün İşsizlikdən Sığorta Fondunun büdcə layihəsinə verdiyi rəyində əmək pensiyaçılarının işsizlikdən sığorta haqqı ödəməsini qanunvericilik baxımından ziddiyyət kimi qiymətləndirib. Qurumun məlumatına görə, hazırda 123 mindən çox əmək pensiyaçısı aktiv əmək müqaviləsi ilə işləyir və onlar işsizlikdən sığorta haqları ödəsələr də, qanunla bu sosial təminat mexanizmindən yararlana bilmirlər. Bu vəziyyətin aradan qaldırılması üçün "İşsizlikdən sığorta haqqında" və "Əmək pensiyaları haqqında" qanunlara dəyişikliklərin edilməsi təklif olunur. Ekspertlərin fikrincə, bu məsələnin aktuallığı əmək bazarının strukturunda gedən dəyişikliklərlə birbaşa bağlıdır və sosial sığorta sisteminin ədalətli bölüşdürülməsi baxımından vacibdir.

Sosial sığorta sistemi iqtisadi sabitliyin və sosial bərabərliyin qorunmasında əsas alətlərdən biridir. Onun əsas məqsədi risklərə qarşı sosial müdafiəni təmin etməkdir. İşsizlikdən sığorta mexanizmi isə iş qabiliyyətinə malik, lakin müvəqqəti işsiz qalan şəxsləri dəstəkləmək üçün nəzərdə tutulur. Pensiya yaşına çatmış və əmək pensiyası alan şəxslərin bu sistemin benefisiarına çevrilməsi qanunla məhdudlaşdırıldığı üçün onların eyni zamanda sığorta haqqı ödəməsi səmərəlilik baxımından mübahisəli hal yaradır. Beynəlxalq təcrübədə də oxşar məsələlər uzun müddətdir müzakirə olunur. Məsələn, Avropa İttifaqı ölkələrində pensiyaçıların işləməsi mümkündür, lakin onlar ya müəyyən sığorta növlərindən azad edilirlər, ya da xüsusi diferensial tariflər tətbiq olunur ki, bu da həm fiskal balansı qoruyur, həm də sosial ədalət prinsipini pozmur.

Azərbaycanın sosial sığorta sistemi son illər ciddi institusional islahatlar mərhələsindədir. Sosial ödənişlərin vahid mərkəzləşdirilmiş elektron sistemi, şəffaf uçot mexanizmləri və əmək bazarının rəqəmsallaşması bu sistemin səmərəliliyini artırıb. Lakin pensiyaçıların aktiv əmək fəaliyyəti göstərməsi və eyni zamanda işsizlikdən sığorta haqqı ödəməsi mexanizminin hüquqi baxımdan dəqiqləşdirilməsi vacib məsələ olaraq qalır. Bu ziddiyyətin aradan qaldırılması yalnız hüquqi tənzimləmə deyil, həm də sosial siyasətin dərinləşdirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Mövcud sistemdə pensiyaçının ödədiyi sığorta haqqı faktiki olaraq işsizlər üçün nəzərdə tutulmuş fonda yönəlsə də, həmin şəxs bu fondun imkanlarından faydalana bilmir. Bu vəziyyət fiskal sabitliyə təsir etməsə də, sosial ədalət prinsipinin reallaşması baxımından balanssızlıq yaradır.

Dünyanın bir çox ölkəsində oxşar halların həlli üçün elastik modellər tətbiq edilir. Məsələn, Almaniyada işləyən pensiyaçılar müəyyən gəlir həddini aşmadıqları təqdirdə əlavə sığorta ödənişlərindən azad olunurlar. Böyük Britaniyada isə işsizlikdən sığorta haqları yalnız tam ştatlı və əsas gəlir mənbəyi əmək haqqı olan şəxslər üçün hesablanır. Bu cür modellər iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda məşğulluğu artırmaqla yanaşı, sosial fondların səmərəli istifadəsinə də şərait yaradır. Azərbaycan üçün də oxşar mexanizmlərin tətbiqi həm qanunvericilik ziddiyyətini aradan qaldıra, həm də sosial sığorta sisteminin daha çevik və ədalətli strukturunu formalaşdıra bilər.

İşsizlikdən sığorta sisteminin məqsədi işsiz vətəndaşların müvəqqəti gəlir itkisini kompensasiya etmək və onları əmək bazarına geri qaytarmaqdır. Bu funksiyanın effektiv icrası üçün isə sığorta mexanizminin hədəf qrupu aydın olmalıdır. Əgər əmək pensiyaçısı artıq dövlətin daimi gəlir təminatı sistemindən faydalanırsa, onun eyni zamanda müvəqqəti gəlir dəstəyi üçün nəzərdə tutulan fonda ödəniş etməsi iqtisadi baxımdan ikiqat yük yaradır. Digər tərəfdən, bu vəsaitin alternativ istifadəsi, məsələn, gənc işsizlərin peşə hazırlığı və təlim proqramlarına yönəldilməsi daha optimal nəticələr verə bilər. Belə bir yanaşma həm sosial ədalət prinsipini qoruyar, həm də iqtisadi resursların səmərəli bölgüsünü təmin edər.

Əmək pensiyaçılarının işsizlikdən sığorta haqları ödəməsi ilə bağlı məsələ sosial siyasətin daha çevik və adaptiv formaya gətirilməsi ehtiyacını göstərir. Qanunvericilikdə təklif olunan dəyişikliklər həyata keçirildiyi təqdirdə, həm büdcə yükü azalacaq, həm də sosial təminat sistemində şəffaflıq güclənəcək. Ən əsası isə bu addım əmək bazarında balanslı və ədalətli münasibətlərin formalaşmasına xidmət edəcək.

Nuray,

Aznews.az