Əgər Amerika Asiyada heç olmasa hansısa təsirini saxlamaq istəyirsə, ayılmaq lazımdır Əgər Amerika Asiyada heç olmasa hansısa təsirini saxlamaq istəyirsə, ayılmaq lazımdır

Böyük dövlətlərin "böyük oyunu" başlayıb və Çin bu oyunda qalib gəlir - The American Conservative

Əgər Amerika Asiyada heç olmasa hansısa təsirini saxlamaq istəyirsə, ayılmaq lazımdır

Rusiya, Çin, İran və Türkiyənin meydana gələn anti-Amerika Alyansına qarşı mübarizədə ABŞ-ın şansı ağırlaşır. Müəllifin qənaətinə görə, ABŞ üçün bu, məyusedicidir. Tramp tezliklə İran və Rusiya ilə düşünülməmiş çəkişmələri minimuma endirmək, Kabildən çıxmaq istəyir. Amerikalıların yavaş-yavaş, lakin düzgün olaraq Çini sıxışdırdığı Asiyada ABŞ-ın təsirinin qorunması mükafat ola bilər.

***

Okeanın o tayında Böyük Britaniyanın ən yüksək keyfiyyətli nəşrlərində dərc edilmiş iki geosiyasi, analitik yazı meydana gəlib.

AzNews.az inosmi.ru-ya istinadən xəbər verir ki, onların müəllifləri bədbin ifadələrlə ABŞ və Çin arasında gələcək mübarizədən yazırlar. Bu, sadəcə ticarət müharibəsi deyil - "İqtisadçı" öz məqaləsində belə bəyan edir. "Orada ticarət heç yarısını da təşkil etmir", — jurnal elan edir. "Birləşmiş Ştatlar və Çin yarımkeçiricilərdən və sualtı qayıqlardan tutmuş, Blokbasterlərə və Ayın tədqiqatlarına qədər bütün sahələrdə yarışırlar". İki fövqəldövlətin qarşılıqlı surətdə faydalı dünyada yaşamağa çalışdığı günlər artıq çoxdan keçib.

"Faynenşel Tayms" nəşrində Filip Stivens "Ticarət — Amerika-Çin münaqişəsində yalnız ilk atışdır" sərlövhəli məqalə yazıb. Altbaşlıqlarda belə deyilir: "Hazırkı qarşıdurma dünya hökmranlığı uğrunda mübarizənin tərkib hissəsidir".

Stivens yazır: "Ticarət mövzusu indi yeni, daha narahat və təhlükəli bir kateqoriyaya keçdi. İqtisadiyyat geosiyasətlə birləşir. Ağ Ev və Konqresin ətrafında demək olar ki, hər küncdə Çinin yalnız təhlükəli iqtisadi rəqib deyil, həm də ABŞ-ın mövcudluğuna gələcək təhlükə olduğunu eşidirik".

Stivens "Amerika silahlı qüvvələrinin rəqabət üstünlüklərini gücləndirməklə" sərlövhəli milli müdafiə strategiyasının müddəalarına istinad edir. Ötən il bu strategiyanı Pentaqon açıqlayıb. Bu strateji sənəddə digər məsələlərlə yanaşı, Cənubi Çin dənizində "Çinin sürətlə hərbi modernləşmə kampaniyası həyata keçirdiyi bildirilir. Pentaqon daha ümumi Çin məqsədi barədə xəbərdarlıq edir. Bu, "yaxın gələcəkdə Hind-Sakit Okean regionunda regional hegemonluq və uzaq perspektivdə dünya hökmranlığına nail olmaq məqsədilə ABŞ-ın sıxışdırılmasıdır".

"İqtisadçı" və Stivens haqlıdır. Ticarət mübahisəsi, Stivensin dediyi kimi, "çox qızğın müharibə"ni qızışdıra biləcək miqyaslı və son dərəcə intensiv geosiyasi rəqabətin yalnız kiçik bir hissəsidir.

Pentaqonun strateji sənədində Çinin əsas xarici siyasi məqsədi Amerikanın şərqi Asiyadan Havay adalarına qədər sıxışdırılmasından ibarətdir ki, onlar Sakit okeanda onun ön mövqeyinə yenidən çevrilsinlər. Beləliklə, Havay ABŞ qüvvələrinin və vasitələrinin Asiyaya köçürülməsi üçün strateji platforma rolunu itirəcək və ABŞ-ın müdafiə forpostundan başqa bir şey olmayacaq. Əgər belə strateji geri çəkilmək baş verərsə, bu, soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra beynəlxalq münasibətlərdə ən mühüm hadisələrdən biri olacaqdır.

Amerika 1890-cı illərdən Asiyada gücünü nümayiş etdirir, prezident Uilyam Mak-Kinli Havayanı ilhaq edərək, İspaniya ilə müharibədən sonra isə Quamı və Filippini ələ keçirdi. Düz hesab üçün o, Panama kanalının tikintisi üçün şərait yaradıb və ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gücləndirilməsi üzrə sələflərinin fəal siyasətini davam etdirib. Sonra prezident Teodor Ruzvelt Panama kanalının layihəsini tikinti mərhələsinə çatdırdı, Hərbi-Dəniz Qüvvələrinin artırılmasını sürətləndirdi və öz "böyük ağ donanmasını" dünya səyahətinə göndərdi və bununla da Amerikanın indi dünya səhnəsində daim iştirak edəcəyi — sanki, kimsə bu aydın reallığı dərk etmədiyi barədə siqnal verdi.

İkinci Dünya Müharibəsində Yaponiya üzərində tam qələbə qazanan Amerika koloniyalar, Hərbi Dəniz bazaları, təyyarə qrupları və strateji ittifaqlar əldə edərək Asiyada hegemona çevrildi. Belə bir şəraitdə hətta ABŞ-ın regional ağalığına meydan oxumaq fikrinin özü də hər bir ölkə tərəfindən məyusluqla qarşılandı. Hətta Vyetnamda Amerikaya sarsıdıcı psixoloji zərbə vuran məğlubiyyət belə, Asiyadakı üstünlüyünü zəiflədə bilmədi.

Amma indi Çin Amerikanı öz yarımkürəsindən geri çıxarmaq üçün hərbi strategiyasını yenidən dəyişir. Milli müdafiə strategiyasının ifadələrindən görünür ki, Amerika geri çəkilmək niyyətində deyil. Bu, əsl hərbi münaqişənin bütün atributlarının mövcud olduğu iradənin yoxlanılmasıdır.

Lakin əgər Çin Amerikanın dünyadakı vəziyyətinə ən böyük potensial təhlükə gətirirsə, bu səbəbdən də müharibə perspektivdə tamamilə mümkün olur (lakin qaçılmaz deyil), Pekin özünü nə üçün elə aparır ki, guya bunu bilmir? Milli Müdafiə strategiyasında bildirilir ki, Amerika rəhbərliyi bu təhlükəni dərk edir, Çinin hərəkətləri isə onun bu reallığı dərk edə və ona qarşı nəsə qoya bilmədiyini göstərir.

Əgər ABŞ-ın Trampdakı xarici siyasəti Çin təhlükəsinin aydın başa düşülməsinə əsaslansaydı, o, aşağıdakı kimi görünə bilərdi.

İran

Soyuq müharibənin başa çatmasından sonrakı dövrdə Trampın İrana qarşı çılğın siyasəti yalnız İraqa hücum edən Corc Buşu aşa bildi. Barak Obama varisinə İranın nüvə razılaşması şəklində nadir hədiyyə verib. Üfüqdə daha pis Çin təhlükəsi yarananda ABŞ-ın milli maraqları üçün İranla gərginliyi artırmaq yox idi. Əgər Trampın siyasəti realizmə əsaslansaydı, o, bu imkandan yapışardı və mümkün kanallar vasitəsilə hansısa nizamlanmaya nail olmaq üçün nüvə razılaşması imzalayardı. Amma bunun əvəzinə, Amerika Trampın dövründə heç kimə lazım olmayan böhran yaratdı.

Kadrlar

İrana qarşı siyasəti dəyişmək çətindir, amma dəyişmək lazımdır. Bu isə o deməkdir ki, Tramp milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Con Boltonu və dövlət katibi Mike Pompeonu istefaya göndərməlidir. Bu səs-küyün dünya arenasında hərəkətləri Trampın özünün xarakteri ilə tam uyğun gəlir, lakin prezident nəticələrdən, xüsusilə İrana maksimum təzyiq göstərilməsindən daha çox narazıdır. Trampın ümumi xarici siyasət məqsədləri üçün bu insanların hərəkətlərinin nə qədər dağıdıcı olduğunu başa düşmək üçün ağılın incəlikləri kifayət qədər olub-olmadığı tam aydın deyil. Şübhəsiz ki, Tramp özü də çox günahkardır, çünki o, Amerikanı İranla açıq döyüşlərə sövq edir. Bolton və Pompeo onu dünyanın müxtəlif regionlarında getdikcə daha çox düşmənçilik yaratmağa sövq edərkən o, bu macəradan çıxa bilməyəcək. Trampın soyuq müharibədən sonra ABŞ-ın xarici siyasətinin nə qədər yanlış və səhv olduğunu başa düşən insanlar lazımdır. Ona istefada olan polkovnik Douglas Makqreqor və Virciniyanın keçmiş senatoru Cim Uebb kimi məsləhətçilər lazımdır. Və Bolton və Pompeo — qazandı!

Rusiya

Bu gün dünyada baş verən hadisələr arasında Rusiya, Çin, Türkiyə və İranın iştirakı ilə anti-Amerika Alyansının yaranmasından daha pis və qorxulu heç nə yoxdur. Lakin belə alyansın yaradılması ideyası işlənib hazırlanır və bunun günahkarı, əsasən, digər ölkələrin qanuni geosiyasi maraqlarını tanıyan xarici siyasət hazırlaya bilməyən ABŞ-dır. Əgər ABŞ Asiyada öz mövqeyini saxlamaq istəyirsə, bu prosesi dayandırmaq lazımdır.

Avrasiyadakı geosiyasi mövqeyinə görə Rusiya hər şeyin açarıdır. Çinin qlobal miqyasda güclənməsinə imkan verməmək üçün o, Avrasiyada öz hakimiyyətini qurmağa mane olmalıdır. Bunu yalnız Rusiya edə bilər. Lakin bunun üçün Rusiyanın heç bir stimulu yoxdur, çünki o, Qərb tərəfindən təhlükə hiss edir. NATO onun sərhədlərinə lap yaxınlaşdı və yüz illər ərzində Rusiyanın təsir dairəsinə daxil olmuş və onun müdafiə çevrəsini təşkil etmiş bölgələri öz tərkibinə daxil etməyi bacardı.

Uzaq Şərqdə artıq aydın görünən tendensiyaları nəzərə alsaq, Qərb Rusiya ilə münasibətlərini normallaşdırmalıdır. O, Moskvaya zəmanət verməlidir ki, NATO-nun genişlənməsi birdəfəlik başa çatdı. Bir də Qərb etiraf etməlidir ki, Gürcüstan, Belarus və Ukrayna (bəli-bəli) Rusiyanın təbii təsir zonasına daxildir. Onları heç vaxt NATO-ya dəvət etməyəcək və Ukrayna probleminin istənilən həllində Rusiyanın maraqları nəzərə alınmalıdır. Daha sonra Qərb Krım yarımadasının Rusiya işğalı ilə barışmalıdır. Bu, baş vermiş faktdır və belə bir şəraitdə hər bir ölkə eyni şəkildə, o cümlədən Amerika da daxil olardı.

Rusiya prezidenti Vladimir Putin barışıq cəhdlərini rədd edəcəkmi, Qərbə qarşı düşmənçilik münasibətini saxlayacaqmı? Biz bunu bilmirik, amma bu, mütləq onun maraqlarına uyğun olmayacaq. Və heç vaxt cəhd etmədikdə bunu necə öyrənə bilərik? İndi biz başa düşürük ki, Tramp qərargahının Rusiya ilə sövdələşməsi barədə fikirlər əsassızdır, ona görə də Putinin strateji məqsədlərinin əsl xarakterini və vüsət almasını müəyyənləşdirmək vaxtıdır. Lakin Amerikanın sanksiyaları qüvvədə olan müddətdə bu, mümkün deyil və Amerikanın düşmənçiliyi davam edir.

NATO

Tramp 2016-cı ilin prezidentlik kampaniyası zamanı NATO-nun köhnəlmiş olduğunu düzgün şəkildə söylədi. Lakin istənilən neytral icmalçı anlayır ki, NATO-ya səbəb olan hallar artıq mövcud deyil. Sovet İttifaqı yoxa çıxdı, Qərbin mövcudluğuna təhlükə yoxdur, Qərbi Avropanın astanasında dayanan 1,3 milyon Rusiya əsgəri və vassal ölkəsinin ordusu isə bu gün də yoxdur.

Bəs Rusiya Avropa və Qərbə hansı təhlükə yarada bilər? AB-nin ÜDM-i 12 dəfə çoxdur. Rusiyada isə ÜDM adambaşına dörd dəfə azdır, nəinki Avropada. Rusiyada əhalinin sayı 144,5 milyon, Avropada isə 512 milyon. Kimsə Rusiyanın Avropaya təhlükə yaratdığını, yaxud Avropanın sağ qalması üçün böyük amerikalı qardaşın lazım olduğunu ciddi düşünür. Əlbəttə, yox. Bu, sadəcə, status-kvonu saxlamağa imkan verən bir hiylədir: Avropa Amerikadan asılıdır, rus ayı isə hirslənir və təhdid edir, ABŞ isə hücum halında Avropa qitəsini müdafiə edəcək.

Bütün bunlar qəbuledilməz və gülüncdür. NATO-nun buraxılmasına ehtiyac yoxdur. Bu Alyansı bu günün reallıqlarına uyğun olaraq yenidən qurmaq lazımdır. Onlara amerikalılar yox, avropalılar rəhbərlik etməlidirlər. NATO öz ölkələrinin müdafiəsinə nə qədər xərcləsə də, özü ödəməlidir (bu halda Avropa hesablamaları Rusiya təhlükəsinin əsl qiymətləndirilməsinin nə olduğunu bizə göstərəcək). Amerika Avropanın əsas müttəfiqi olaraq qalmalıdır, lakin hər hansı kiçik Avropa ölkəsi təhlükəni hiss etdikdə ona müdaxilə etməyə borclu olmayacaq. Alyansın bütün üzvlərini hücum zamanı bir-birini müdafiə etməyə məcbur edən 5-ci maddəni ləğv etmək, əvəzində isə ABŞ-ın müdaxiləsinin yalnız Qərb sivilizasiyasının real təhlükə altında olacağı təqdirdə mümkün olduğu haqda müddəanı qəbul etmək lazımdır.

Çünki o, soyuq müharibə qurtarandan sonra həddindən çox ölkələri öz tərkibinə daxil etmişdir. Amma Alyans Rusiyaya inandırmalıdır ki, o, təxribatçı hərəkətlər etmək niyyətində deyil.

Yaxın Şərq

Birləşmiş Ştatlar bu regionda iştirakını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmalıdır. Onlar taliblərə nəticədən asılı olmayaraq bu ölkəyə öz yolu ilə getməyə imkan verəcəyinə zəmanət verməklə Əfqanıstandan getməlidirlər. Amerika qoşunları Suriyadan çıxarılmalıdır və Amerika Yəməndə Səudiyyə Ərəbistanının xoşagəlməz müharibəsini dəstəkləməyi dayandırmalıdır. Biz İsrailə və bütün dünyaya aydın şəkildə bildirməliyik ki, yəhudi dövləti ABŞ-ın mühüm müttəfiqidir və təhlükə altında olduğu zaman Amerika onu müdafiə edəcək. Lakin biz onu da vurğulamalıyıq ki, hərbi vasitələrlə regional qüvvələr balansını dəyişdirməyə çalışmırıq. Birləşmiş Ştatlar regional müharibələrə cəlb edilməməlidir ki, bu da onların həyati maraqlarına aid deyil.

Uzaq Şərq

Digər bölgələrdə qayda-qanun yaradıldıqda Amerika Asiyaya diqqət yetirməlidir. Birinci sual: Biz bu günkü mövqelərimizi orada saxlamaq istəyirikmi, yoxsa ABŞ-ın bu bölgədən qismən çıxması demək olsa belə, Çinin güclənməsinə razılıq verə bilərik? Əgər geri çəkilmək məqbuldursa, onda Amerika uzun, çətin və hiyləgər danışıqlar zamanı özü üçün ən yaxşı şəraitə nail olmalıdır. Lakin əgər biz regional üstünlüyü qoruyub saxlamaq istəyiriksə, onda Çin təcrid edilməli və saxlanılmalıdır. Bu, iqtisadi gərginliyin və hətta iqtisadi müharibənin uzun bir dövrü deməkdir. Çinin Cənubi Çin dənizində və digər yerlərdə hədsiz iddiaları səbəbindən qarşıdurma olacaq. ABŞ bacarıqlı və ölçülüb-biçilmiş diplomatiya vasitəsilə digər Asiya ölkələri ilə güclü alyanslar formalaşdırmalı, özünün möhkəm texnoloji üstünlüyünü təmin etməli və daim silahlanma yarışında Çini qabaqlamalıdır.

Belə bir ssenaridə müharibənin qarşısını almaq mümkündürmü? Tarix bunun çətin olmadığını göstərir. İstənilən halda, əgər özünü bütün dünyada çoxsaylı kiçik mübahisələrə və avantüralara sürükləməyə imkan versə, Amerika Asiya dövləti olaraq qalmayacaq. Bu gün Asiyada böyük oyun gedir və Çin bu oyunu qazanır. Amerika oynamağa başlamasa, bu vəziyyət dəyişməyəcək.

Babək Göyüş

AzNews.az