İsveçrəli millət vəkili və jurnalist Gi Mettan Fransanın “Le Figaro” nəşrinə müsahibə verib. O, hesab edir ki, Avropa İttifaqının texnoloji yanaşması qitəni tənəzzülə aparır. Əgər Avropa öz mədəniyyətini və sivilizasiyasını xilas etmək istəyirsə, onun yeni və əsl demokratik layihə çərçivəsində birləşməkdən başqa yolu qalmır. Belə bir perspektivdə Rusiya ilə yaxınlaşma arzuolunan görünür.
AzNews.az inosmi.ru-ya istinadən həmin müsahibəni sizə təqdim edir:
"Fiqaro": Siz müasir Avropa haqda tənqidi fikirlər səsləndirirsiniz, ancaq keçmişdə Avropa quruculuğunun, xüsusilə İsveçrənin müdafiəçisi idiniz. Niyə sizin fikriniz dəyişdi?
Gi Mettan: Bir isveçrə tələbəsi kimi Fransada, sonra isə 1980-1990-cı illərdə gənc jurnalist olduğum vaxtlarda Avropanın müxtəlif ölkələrində, Böyük Britaniyadan Polşaya, Almaniyadan keçmiş Yuqoslaviya və Macarıstana qədər səyahət etmək və işləmək imkanım oldu. 1989-cu ildə Berlin divarının çökməsi və sonra SSRİ-nin dağılması vahid Avropa üçün böyük perspektivlər və imkanlar yaratdı. Maastrixt müqaviləsindən sonra Aİ-nin taleyi, güman ki, bu yolla getməyib: hər şeyi özünə ram edən ultraliberalizm, NATO-nun genişlənməsi və Rusiyanın uzaqlaşması, bəzi millətçilərin digər xalqlara qarşı mübarizəyə (sloveniya və xorvatların serblərə, həmçinin gürcü və baltikyanı xalqların ruslara qarşı) dəstək verməsi və ən əsası, xalqların qeyri-şəffaf və texnokrat yolla sıxışdırılması ilə əlaqədar demokratiyanın çatışmazlığının artması beynəlxalq müqavilələrə söykənməlidir. Özünə hörmət edən demokrat üçün bu, qəbuledilməzdir.
- Siz öz mədəniyyətini qonşu xalqlar arasında yaymaqla, öz həyat səviyyəsindən məhrum olmuş və öz mədəniyyətini itirmiş Qədim Yunanıstan nümunəsini misal gətirirsiniz. Eyni şəkildə, Avropa ölkələri öz prinsiplərini və elmi kəşflərini bütün dünyaya təqdim ediblər, lakin indi xarici təsir mənbələrinin hamısı üçün açıqdır. Amma həqiqətən bunun günahı Avropa institutlarının üzərinəmi düşür? Yoxsa Avropa xalqları sadəcə yorulub?
- Avropa, Qədim Yunanıstan kimi dağıdıcı vətəndaş müharibələri (Yunanıstanda Peloponess müharibəsi, 1914-1945-ci illərdə Avropada böyük vətəndaş müharibəsi) ilə üz-üzə qaldı. Yunanıstan və Avropa tədricən üçüncü fövqəldövlətlərin xeyrinə siyasi, iqtisadi və mədəni həyatından məhrum oldu: İsgəndəriyyə Misiri və Roma Yunanıstana, ABŞ və Çin isə Avropaya görə çox gücləndi. Bu nisbi tənəzzülün öhdəsindən gəlmək və vətəndaş müharibələrinin qarşısını almaq üçün onlar dövlətlərin Konfederasiyası yaratmaq üçün cəhd göstərdilər. Fikir ayrılıqları hər dəfə onları kənar fövqəldövlətlərin köməyindən yararlanmağa məcbur etdi. Roma eramızdan 146 il əvvəl Yunanıstanın müstəqilliyinə son qoydu. Avropalılar ABŞ-ı münaqişələrinin həlli üçün köməyə çağırdı: 1917, 1941 və 1947-ci illərdə. Amerikalılar NATO-nun köməyi ilə bizim hərbi müstəqilliyimizə son qoydu, indi isə dolların köməyi ilə iqtisadiyyatımızı nəzarətə götürüb, bizi iqtisadi sanksiyalara tabe etməyə məcbur edir, öz hüququnu diktə edir. Ona görə də elə bir vahid Avropa yaradılmalıdır ki, o, azad, müstəqil və suveren olsun.
- Kitabınızda Siz, həmçinin tarix boyu Avropanın Böyük Karl və Müqəddəs Roma İmperiyasından nasizm və kommunizmə qədər birləşdirilməsi üçün müxtəlif cəhdləri qeyd edirsiniz. Bütün bu layihələr uğursuz oldu. Nə üçün Sizə elə gəlir ki, ilk növbədə ticarətə əsaslanan Avropa İttifaqı, inam və ya ideologiyaya deyil, iflasa məhkumdur?
- Avropanın güc yolu ilə birləşməsi cəhdləri (Böyük Karl, Napoleon, Hitler və Stalin) kifayət qədər tez uğursuzluğa düçar oldu. Üzv dövlətlərin (Müqəddəs Roma İmperiyası və Avstriya-Macarıstan) yaxınlaşmasına və əməkdaşlığına üstünlük verən layihələr daha effektiv verməyə başladı. Avropa İttifaqı məhz bu yanaşmanı əsas tutur və bu, onun üçün yaxşı məqamdır. Bundan başqa, o, Avropanın iki əsas dəyərlərinə - azadlıq və bərabərliyə böyük hörmətlə yanaşır (Hitler və Stalin hesab etdi ki, onları tapdalaya (kobudcasına poza) bilərlər. O, əvvəldən ticarətə və iqtisadiyyata üstünlük verdi və hesab etdi ki, bu siyasəti bir kənara qoyacaq. Və xalq hakimiyyətdən yararlanacaq. O, düşünürdü ki, yekunda siyasət onu izləyəcək. İndiyə qədər bu, baş vermədi, hər yerdə fikir ayrılığı avroskeptisizmə gətirib çıxartdı, populist partiyalar səs qazanmağa başladı. Buna görə təcili xalqın iştirakı ilə Avropa əsasları yenidən yaradılmalı və populizmə yer verilməməlidir.
- Siz müasir Avropa İttifaqını üç əsas xüsusiyyətdən istifadə edərək təsvir edirsiniz: Amerikanın hamiliyi, Rusiyanın istisnası, Almaniyanın hegemonluğu. Bu vəziyyəti düzəltmək, xüsusilə də Uralı yaxınlaşmaq üçün Avropa konkret hansı addımlar atmalıdır?
- Amerikalıların təsiri müttəfiqlərin etibarından qat-qat üstündür. Eyni zamanda, biz soyuq müharibədən miras qalmış antirusiya önyargıları üzərində dayanmağa davam etdik və bununla da o, öz mədəniyyətinə, dininə, dəyərlərinə və sivilizasiyasına görə Avropa dövləti olsa da, Rusiya ilə əsl tərəfdaşlıq qurmaq imkanından qəsdən məhrum olduq. Çünki o, 1914-cü ildə, sonra da de Qollun dövründə Rusiya ilə fəal şəkildə yaxınlaşırdı... Burada qədim Yunanıstan üçün ölümcül olan parçalanma meylləri var.
Almaniyaya gəldikdə isə, 1991-ci ildə birləşdikdən sonra onun artan çəkisi onu Avropanın daxili tarazlığını təhdid edən fövqəldövlətə çevirdi. Mərkəzi və Şərqi Avropanı müstəmləkələşdirdi. Məhz buna görə də bu artan hegemonluq ətrafında çərçivələri təsvir edən əsl Federal Avropanı tez bir zamanda yaratmaq lazımdır. Əks halda, qırmızı nəhəng Almaniya bütün qalanları öz tabeliyinə salacaq. Belə bir perspektivdə Rusiya ilə yaxınlaşma yenə də arzuolunan görünür.
- Siz aşağıdakıları yazırsınız: "Avropa vaxtilə Joze Manuel Barrozunun istədiyi imperiyaya çevrilə bilmir və buna görə də anti-imperiya olmağa çalışmalıdır". Siz Avropaya federalizmə əsaslanan İsveçrə modelini qəbul etməyi təklif edirsiniz. Amma bu gün yeni Avropa layihəsinin formalaşdırılması üçün nə etmək olar?
- Əgər Avropa sivilizasiya kimi yaşamaq və dünyada nüfuz sahibi olmaq istəyirsə, onun federalizm yolu ilə getməkdən başqa yolu qalmır. İndiki Federal Avropa dövləti Avropaya öz müstəqilliyini və yaradıcı qüvvələrini geri qaytarmağa, həmçinin çiçəklənməsini təmin etməyə imkan verərdi. Bundan başqa, bu, ona daxili tarazlığı qoruyub saxlamağa və eyni zamanda güclü milli ənənələri qorumağa imkan verərdi. Xarici siyasətə gəlincə, Azad Avropa Federal dövlətinin müxtəlifliyi ona ABŞ-ın mövqeyini getdikcə daha çox təslim edən və qüvvələrini təsdiq edən Çin arasında tarazlıq amilinə çevrilməyə imkan verərdi. Bu məqsədə nail olmaq üsulu mövcuddur: İsveçrə onu oxşar Napoleon müharibələri şəraitində uğurla tətbiq etmişdir. O, elitanın və xalqların Alyansına əsaslanır: birincisi, hakimiyyətin və sərvətlərin bir hissəsini ikincilərlə bölüşməyə, bununla da lazımi etimadı formalaşdırmağa razılaşır. Buna görə də xalqlarla məsləhətləşmək, onlara təşəbbüs və referendum hüququ vermək, Avropa Parlamentini əsl qanunvericilik səlahiyyətləri ilə təmin etmək, onların istehsal etdikləri sərvətlərin bir hissəsini vətəndaşlar arasında yenidən bölüşdürmək lazımdır.
İstənilən halda, bütün bunlar Avropa elitasının gedə bilməyəcəyi səxavəti tələb edir: söhbət xalqın etimadından və qərarların qəbulunda onun iştirakının genişlənməsindən gedir. Əgər elita hesab edirsə ki, xalq hüquq əldə edərək, ildə on ay məzuniyyət vermək üçün onlardan istifadə edəcək, onda ümid etməyə dəyməz. Digər problem ondadır ki, fransızlar federalizmdə monarxik və Yakobin ənənələrinə görə heç nə anlamırlar, almanlar isə onu çox yaxşı başa düşürlər və əllərində cəmləşmiş digər hakimiyyətlə bölüşmək istəmirlər. Bütün bəyanatlarına baxmayaraq, liberallar Federal dövləti istəmirlər, çünki kapitalist bazarının tənzimlənməsi ilə məşğul olardı, çünki millətçilər federal dövlətin ona daxil olan millətlərin bütövlüyünün ən yaxşı təminatçısı olacağını başa düşə bilmirlər.
- Öz böyüklüyünü və universallığını artıran Fransa və Böyük Britaniya kimi ölkələr təklif etdiyiniz bitərəf təhsilə həqiqətən qoşula bilərmi?
- Fransa və Böyük Britaniya Almaniya və İtaliyanı 1945-ci ildə, həmçinin Avstriyanı 1918-ci ildə etdiyi kimi, öz iddiaları ilə vidalaşmalı olacaqlar. Bu ölkələr ayaqda durdular və özlərini çox yaxşı hiss etdilər. Yeri gəlmişkən, Fransa özünün qollist siyasətini atdığı, demək olar ki, qeyd-şərtsiz NATO-ya qayıtdığı zaman böyüklüyünün böyük hissəsindən imtina edib. Buna baxmayaraq, o, Federal Avropa dövləti çərçivəsində yeni yüksəlişə ümid edə bilərdi. Yeri gəlmişkən, mən "neytral" deyil, "birləşməmiş" anlayışına üstünlük verirəm. Hərçənd ona qoşulmamış Avropa çərçivəsində yeni güclər vermək olar ki, o, zəmanəmizin rəqib iki böyük dövləti, ABŞ və Çinlə münasibətlərdə öz mövqelərini dinc yolla irəli sürə bilsin. Onların münaqişəsinə yol verməmək, həmçinin iqlimin istiləşməsi və bioloji müxtəlifliyin aşağı düşməsi ilə birgə mübarizə aparmaq çox vacibdir. Mən daha çox Avropanın ABŞ-la Rusiyanın Çinə bərabərliyindən ehtiyat edirəm: bu, soyuq müharibə dövründə yaşamağımızdan daha təhlükəli olan yeni iki qütblü dünyanın formalaşmasına gətirib çıxara bilər.
Qeyd edək ki, Gi Mettan (Guy Mettan) "Tribun de Cenevrə" şirkətinin keçmiş direktoru, İsveçrə Mətbuat Klubunun direktoru, millət vəkili və Cenevrə Böyük Kanton Şurasının sabiq sədridir. Qərb rusofobiyası haqqında beynəlxalq siyasət və esse mövzusunda bir çox kitabın müəllifidir.
Babək Göyüş
AzNews.az