Cari ildə Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən xarici ali təhsil kvalifikasiyalarının tanınması ilə bağlı 2138 müraciət üzrə ekspertiza həyata keçirilib. Bu müraciətlərin 1780-i üzrə müsbət rəy verilib və həmin şəxslərə xaricdə əldə etdikləri diplomlar əsasında tanınma şəhadətnamələri təqdim olunub. Qalan 358 müraciət üzrə isə mənfi rəy verilib və onların kvalifikasiyası ölkə ərazisində tanınmayıb. Müraciətlərin əksəriyyəti hüquq, biznesin idarə edilməsi, iqtisadiyyat, maliyyə və menecment ixtisasları üzrə olub. Ən çox müraciət olunan ölkələr sırasına Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Böyük Britaniya və Gürcüstan daxildir. Müraciətlərin mənbəyi olan ali təhsil müəssisələri sırasında İstanbul Universiteti, Xarkov Milli Daxili İşlər Universiteti, Tbilisi Humanitar Tədris Universiteti və digər universitetlər diqqət çəkir.
Bu məlumatlar fonunda haqlı bir sual meydana çıxır: Azərbaycanda xaricdə alınan hüquq təhsili ümumiyyətlə tanınmalıdırmı?
Hüquq ixtisası digər sahələrdən fərqli olaraq universal biliklərə deyil, konkret hüquqi sistemə əsaslanır. Hüquqşünas fəaliyyətini yalnız və yalnız fəaliyyət göstərdiyi ölkənin hüquqi bazası, qanunvericiliyi, məhkəmə praktikasına əsasən qurmalıdır. Azərbaycan hüquq sistemi mülki hüquq sisteminə əsaslanır və burada normativ aktlar, qanunlar əsas hüquq mənbəyidir. Lakin dünyanın bir çox ölkəsində, xüsusilə də Birləşmiş Krallıq və ABŞ-da tətbiq edilən ümumi hüquq (common law) sistemi tamamilə fərqli hüquqi məntiq və təcrübəyə söykənir. Hətta mülki hüquq sisteminə mənsub olan Türkiyə, Rusiya və Ukrayna kimi ölkələrin hüquqi strukturları belə Azərbaycanla tam eyni deyil. Bu səbəbdən həmin ölkələrdə hüquq təhsili almış şəxslərin birbaşa yerli hüquqi mühitdə fəaliyyətə başlaması ciddi uyğunsuzluqlara yol aça bilər.
Beynəlxalq təcrübəyə nəzər saldıqda, əksər Avropa ölkələrinin bu məsələdə son dərəcə sərt və prinsipial mövqe tutduğu görünür. Məsələn, Almaniyada hüquqşünaslıq ixtisası yalnız həmin ölkənin hüquq sisteminə uyğun şəkildə tədris olunduğu üçün xarici hüquq diplomları adətən praktiki məqsədlər üçün tanınmır. Fransada da hüquq diplomları yalnız akademik və elmi-tədqiqat məqsədilə tanına bilər. İsveçrə və Avstriyada xarici hüquqşünasların praktiki fəaliyyətə başlaması üçün yerli hüququ əhatə edən imtahanlar və uyğunlaşdırma proqramları məcburidir. H even Birləşmiş Krallıqda xarici hüquq təhsili almış şəxslər yalnız müəyyən əlavə kurs və testlərdən keçdikdən sonra vəkil və ya hüquqi məsləhətçi kimi fəaliyyət göstərə bilirlər. Bütün bu yanaşmalar bir həqiqəti ortaya qoyur: hüquq təhsili universal deyil, lokal xarakter daşıyır və bu səbəbdən onun tanınması yalnız ciddi şərtlərlə mümkün olmalıdır.
Azərbaycanda isə hüquq ixtisası üzrə xarici diplomların tanınmasında bəzən geniş yanaşma sərgiləndiyi müşahidə olunur. Halbuki bəzi hallarda bu diplomların alındığı təhsil müəssisələrinin keyfiyyəti və etibarlılığı da ciddi şübhə doğurur. Gürcüstan və Ukrayna kimi ölkələrdə qeydiyyata düşən bəzi ali məktəblərin hüquq təhsili sahəsində peşəkar hazırlıq verməkdən çox, formal diplom təqdim etməklə məşğul olduqları məlumdur. Belə diplomlarla ölkəyə qayıdan şəxslərin hüquqi peşəkarlıq səviyyəsi və ictimai etimadı aşağı olur. Bu da, öz növbəsində, həm hüquqi xidmətlərin keyfiyyətinə, həm də ədalət sisteminə inama zərbə vurur.
Belə bir şəraitdə hüquq ixtisası üzrə xarici diplomların tanınması məsələsinə fərqli yanaşma tələb olunur. Tanınma yalnız akademik səviyyədə – yəni müəllimlik və elmi tədqiqat məqsədilə həyata keçirilməlidir. Əgər şəxs ölkədə hüquqşünas kimi fəaliyyət göstərmək istəyirsə, o zaman onun yerli hüququ mənimsəməsi vacibdir. Bu məqsədlə ya hüquq üzrə uyğunlaşdırıcı proqramlarda iştirak, ya da dövlət tərəfindən təşkil olunacaq hüquqi bilik imtahanlarının tətbiqi nəzərdə tutulmalıdır. Eyni zamanda diplomların tanınması zamanı ali məktəbin akkreditasiyası, tədris dili və təhsil müddəti ciddi şəkildə araşdırılmalıdır.
Ümumiləşdirsək, hüquq peşəsi istənilən dövlətin hüquqi və institusional dayağıdır. Bu sahədə çalışan şəxslərin səriştəsi, peşəkarlığı və hüquqi bilik səviyyəsi ədalət sisteminin effektivliyinə birbaşa təsir göstərir. Xaricdə hüquq təhsili alanların şərtsiz şəkildə tanınması bu sistemə təhlükə yarada bilər. Ona görə də Azərbaycan da inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq hüquq sahəsində xarici diplomların yalnız ciddi şərtlərlə tanınması yolunu seçməlidir. Bu, həm hüquq sisteminin sabitliyi, həm də vətəndaşların hüquqi təhlükəsizliyi baxımından vacib və strateji bir yanaşmadır.
Zeynal ABDİN,
AzNews.az