Azərbaycan və Ermənistan Xarici İşlər Nazirləri arasında paraflanmış “Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında sülhün və dövlətlərarası münasibətlərin təsis olunması haqqında Saziş” sənədinə ümumi və struktural baxımdan belə hüquqi-siyasi şərh vermək olar:
I. Ümumi xarakteristika
Bu sənəd hüquqi baxımdan iki suveren dövlət arasında bağlanan beynəlxalq müqavilə statusuna malikdir və ratifikasiyadan sonra beynəlxalq hüquq subyektləri üçün məcburi qüvvə daşıyacaq. Strukturu və dili baxımından sənəd müasir sülh müqavilələri və diplomatik münasibətlərin qurulması konvensiyaları ilə uyğunluq təşkil edir.
Sazişin hüquqi əsasları:
BMT Nizamnaməsi (xüsusilə 2-ci maddənin əsas prinsipləri: dövlətlərin suverenliyi, ərazi bütövlüyü, daxili işlərinə qarışmamaq, gücdən istifadə etməmək).
1970 - ci il BMT - nin “Dövlətlər arasında dostluq münasibətləri və əməkdaşlıq prinsipləri haqqında Bəyannamə”si
1975 Helsinki Yekun Aktı (xüsusilə sərhədlərin toxunulmazlığı və ərazi bütövlüyü prinsipləri).
1991 Almatı Bəyannaməsi (SSRİ-nin dağılması sonrası sərhədlərin tanınması).
Bu sənəd eyni zamanda ATƏT-in Minsk qrupu və əlaqəli strukturların bağlanması ilə sinxron gedir ki, bu da beynəlxalq vasitəçilik mandatının formal olaraq bitməsi deməkdir.
Struktural təhlil:
Sazişin maddələri məntiqi ardıcıllıqla 4 əsas blok üzrə qurulub:
1. Siyasi-hüquqi prinsiplər (Maddə I–IV)
Maddə I–II: Suverenlik, ərazi bütövlüyü, sərhədlərin tanınması, gələcəkdə ərazi iddialarından imtina.
Bu, Ermənistanın faktiki olaraq Qarabağ üzərində hər hansı iddiadan imtina etməsi və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması anlamına gəlir.
Maddə III: Gücdən istifadə etməmək və üçüncü tərəflərin ərazilərdən hərbi məqsədlərlə istifadəsinə imkan verməmək.
Maddə IV: Daxili işlərə qarışmamaq prinsipi.
2. Diplomatik və sərhəd məsələləri (Maddə V–VII)
Maddə V: Diplomatik münasibətlərin qurulması – 1961 və 1963-cü illər Vyana Konvensiyalarına uyğun.
Maddə VI: Sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası üzrə danışıqların hüquqi çərçivəsi.
Maddə VII: Sərhəddə üçüncü tərəf qüvvələrinin yerləşdirilməməsi, etimad tədbirlərinin həyata keçirilməsi.
3. Etimad quruculuğu və əməkdaşlıq sahələri (Maddə VIII–XII)
Maddə VIII: Dözümsüzlük, separatizm və terrorizmə qarşı öhdəliklər.
Maddə IX: İtkin düşmüş şəxslərin və məcburi yoxaçıxma hallarının araşdırılması.
Maddə X: İqtisadi, humanitar və mədəni əməkdaşlıq perspektivləri.
Maddə XI–XII: Sazişin digər beynəlxalq müqavilələrlə əlaqəsi və daxili qanunvericilikdən üstünlüyü.
4. İcra, nəzarət və mübahisələrin həlli (Maddə XIII–XVII)
Maddə XIII: İcra nəzarəti üçün ikitərəfli komissiya.
Maddə XIV: Mübahisələrin məsləhətləşmələr yolu ilə həlli, lazım gəlsə digər sülh vasitələri.
Maddə XV: Əvvəlki bütün iddiaların, şikayətlərin və proseslərin xitamı.
Maddə XVI–XVII: Qüvvəyə minmə proseduru və dillər üzrə autentiklik.
Hüquqi qiymətləndirmə:
1. Normativ güc: Saziş BMT Nizamnaməsinin prinsiplərinə uyğun olduğundan, beynəlxalq hüquqda yüksək legitimliyə malikdir.
2. Məcburiyyət: Ratifikasiya və qeydiyyatdan sonra məcburi xarakter daşıyacaq (Vyana Konvensiyasının 26-cı maddəsi – pacta sunt servanda).
3. Dispozitiv və imperativ müddəalar: Maddə I–III imperativ (ius cogens prinsiplərinə uyğun), Maddə X və IX kimi müddəalar isə daha çox dispozitiv, yəni gələcək razılaşmalara açıqdır.
Siyasi qiymətləndirmə:
1. Regionda status-kvonun dəyişməsi: Bu sazişlə Ermənistan Azərbaycanla sərhədlərin tanınmasına və ərazi iddialarından imtinaya razı olur.
2. Diplomatik normallaşma: Maddə V diplomatik münasibətlərin qurulmasını məcburi edir ki, bu da siyasi əlaqələrin institusional əsasını yaradır.
3. Geosiyasi effekt: ATƏT-in Minsk qrupunun formal bağlanması ilə Qərbin vasitəçi mandatı bitir, proses birbaşa tərəflər və ABŞ-Rusiya balansında davam edə bilər.
Risklər:
Maddə VI və VII üzrə sərhəd məsələlərinin praktik icrası uzunmüddətli və gərgin proses ola bilər.
Maddə XV-də əvvəlki bütün iddiaların ləğvi, Ermənistan daxilində siyasi mübahisələr yarada bilər.
Bu saziş post-münaqişə dövrünün hüquqi əsas sənədi rolunu oynayır. O, həm beynəlxalq hüquq prinsiplərinə söykənir, həm də regionun siyasi reallıqlarını nəzərə alır. İcra mexanizmlərinin effektivliyi və siyasi iradə onun uğur dərəcəsini müəyyən edəcək.
Əliməmməd Nuriyev,
"Konstitusiya" Araşdırmala Mərkəzinin sədri