Kəlbəcərdə “Aşağı Vəng”, “Nadirxanlı” və “Çaykənd” kiçik su elektrik stansiyalarının istismara verilməsi ilə rayonun çay hövzələri üzrə hidroenerji potensialının mərhələli istifadəsinə keçid daha aydın görünür. Ümumi quraşdırılmış güc təxminən 22,4 meqavat, illik hasilat isə 63 milyon kilovat-saat səviyyəsindədir. Layihə paketinin hesabat göstəricilərinə görə təxminən 32 min nəfərin enerji tələbatının qarşılanması, 15,7 milyon kubmetr təbii qaza qənaət və 29 min tonadək karbon emissiyasının qarşısının alınması nəzərdə tutulur. Bu ilkin çərçivə real iqtisadi dəyərin və risklərin nədən ibarət olduğunu qiymətləndirməyə imkan verir.
İllik hasilatın quraşdırılmış gücə nisbəti təxminən 32 faizliyi göstərir ki, bu da dağ çaylarında derivasiya tipli stansiyalar üçün məqbul yük əmsalı sayılır. Belə profil iqlim və axın mövsümlülüyünə həssasdır, lakin turbinlərin operativ rejimdə işə salınıb dayandırıla bilməsi yerli şəbəkənin pik yüklərində çevik dəstək verir. Yük əmsalının bu səviyyəsi stansiyaların ilboyu tam gücdə deyil, daha çox yaz-yay aylarında yüksək, payız-qışda nisbətən aşağı rejimdə işləyəcəyini göstərir. Bu xüsusiyyət planlama baxımından kənd təsərrüfatı suvarma qrafikləri, dağlıq ərazilərdə istilik mövsümü və turizm yükü ilə uyğunlaşdırıldıqda şəbəkə sabitliyinə müsbət təsir yaradır.
Qaz qənaətinə dair göstəriciləri elektrik hasilatı ilə tutuşdurmaq faydalıdır. Orta hesabla 1 kubmetr təbii qazın elektrik stansiyasında 4–4,7 kilovat-saat elektrikə çevrildiyi qəbul edilir. 15,7 milyon kubmetr qənaət bu çevirmə əmsalı ilə hesablansa 63–74 milyon kilovat-saat diapazonuna yaxın nəticə verir. Bu uyğunluq layihənin enerji balansına real töhfəsini təsdiqləyir və qazın başqa sahələrdə istifadə imkanlarını açır. Xüsusən ixrac müqavilələri və ya kimya sənayesinin xammal tələbatı fonunda daxili elektrik hasilatında hər bir qənaət kubmetri əlavə büdcə manevri yaradır.
Karbon emissiyasının azaldılması göstəricisi də texniki cəhətdən anlaşılır. 63 milyon kilovat-saat hasilata qarşı 29 min ton karbon azalması hər kilovat-saata təxminən 0,46 kiloqramlıq məhdudlaşdırma deməkdir. Bu əmsal qazla işləyən stansiyalar üçün praktik diapazona uyğundur. Beləliklə hidroenerji bloklarının şəbəkəyə verdiyi hər vahid kilovat-saatın emissiya izi qazla müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağıdır. Bu, xüsusən bərpa olunan enerji üzrə milli hədəflərə yaxınlaşma mərhələsində mühüm sayılır.
Regional müqayisə baxımından Qafqaz və Alp ölkələrində kiçik su elektrik stansiyalarının rolu oxşardır. Gürcüstanda çoxsaylı kiçik stansiyalar şəbəkənin dağlıq zonalarda dayanıqlığını artırır, Türkiyənin şimal-şərqində isə çay hövzələrində ardıcıl kiçik güclər lokal itkini azaldır və xətlərin yüklənməsini tarazlayır. Bu təcrübə göstərir ki, böyük su anbarlı layihələrdən fərqli olaraq derivasiya tipli stansiyalar çevik tikinti mərhələsi, daha kiçik torpaq işləri və sürətli şəbəkə qoşulması ilə seçilir. Lakin ekoloji axınların qorunması, balıq keçidlərinin təşkili, çöküntünün idarə edilməsi və təmir dayanmalarının koordinasiyası kimi məsələlər diqqətli idarəetmə tələb edir. Kəlbəcərdə relyefin mürəkkəbliyi və yeni derivasiya xətlərinin uzunluğu nəzərə alınsa, çöküntü tələləri və periodik skur rejimlərinin düzgün qurulması turbinlərin faydalı iş əmsalını qorumaq üçün vacib olacaq.
İstismar modelində rəqəmsal nəzarət və SCADA inteqrasiyası operativ xərclərin idarə olunması baxımından üstünlük yaradır. Məsafədən monitorinq, avtomatik açıb qoşma, hadisə jurnallarının təhlili kimi texniki alətlər sıradan çıxma risklərini azaldır və enerji keyfiyyətini nəzarətdə saxlayır. Bu məqam xüsusilə dağlıq yolların qışda keçid çətinlikləri fonunda texniki briqadaların hadisə yerinə çatma vaxtını kompensasiya edir.
İqtisadi tərəfdə maya dəyərinin əsas xərc maddələri tikinti, boru xətləri, turbinalar və şəbəkə qoşulmasıdır. Kiçik güclərdə vahid gücə düşən kapital xərci bəzən iri su anbarlı layihələrdən yüksək görünə bilər, lakin tikinti müddətinin qısa olması, faiz daşıyan kapitalın dövretmə müddətinin azalması və valyuta riskinin daha məhdud pəncərədə idarə edilməsi yekun maya dəyərini tarazlayır. Həmçinin enerji hasilatının milli valyutada gəlir generasiyası borc strukturunda valyuta uyğunluğu baxımından əhəmiyyətlidir. Qazın alternativ dəyəri yüksəldikcə hidrohasilatın nisbi iqtisadi üstünlüyü artır, qazın qiyməti ucuzlaşanda isə bu üstünlük daha çox ekoloji fayda və şəbəkə dayanıqlığı ilə əsaslandırılır.
Sosial müstəvidə yaradılan iş yerlərinin sayı ilkin mərhələdə məhduddur, çünki belə stansiyalar avtomatlaşdırma səviyyəsi yüksək olan obyektlərdir. Bununla belə istismar, təmir, xətt təsərrüfatı, təhlükəsizlik və logistik xidmətlər üzrə dolayısı məşğulluq formalaşır. Əsas sosial təsir elektrik təchizatının fasiləsizliyinin yaxşılaşması və özəl sektorun istehsal planlarının daha etibarlı enerji qrafiki üzərində qurula bilməsidir. Bu, azad edilmiş ərazilərdə kənd təsərrüfatının emalı, turizm obyektləri və kiçik sənaye sahələrinin fəaliyyət riskini azaldır.
Risk mənzərəsində iki məsələ öndədir. Birincisi, iqlim dəyişikliyi fonunda çay axınlarının mövsümi dağılımı dəyişdikcə qış-yaz pikləri kəskinləşə bilər. Bu halda hidroblokların elektrik qrafikinin günəş və küləklə tamamlanması, habelə nasosla qaldırma və ya akkumulyasiya sistemlərinə bağlılıq müzakirə mövzusudur. İkincisi, derivasiya boru xətlərinin uzunluğu və dağ relyefi səbəbindən qəza riskinin şəbəkə gərginliyinə təsir etməməsi üçün yerli ehtiyat qidalanma xətləri, avtomatik seksiyalaşdırma və reaktiv güc kompensasiyası kimi tədbirlərin ardıcıl işləməsi vacibdir. Bu istiqamətlərdə beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dağ çaylarında ardıcıl kiçik güclərin bir-biri ilə koordinasiyalı rejimi şəbəkə keyfiyyət göstəricilərini yaxşılaşdırır.
Uzunmüddətli baxışda Kəlbəcər klasterinin səmərəliliyi su təsərrüfatı ilə koordinasiya dərəcəsindən asılı olacaq. Qarın əriməsi mövsümündə enerji hasilatı yüksək olanda yük ötürülməsi imkanlarını genişləndirmək, quraqlıq riskli aylarda isə digər bərpa olunan mənbələrlə tamamlanmanı gücləndirmək lazımdır. Elektrik hasilatının gündəlik profillərinin sənaye və məişət tələbi ilə uyğunlaşdırılması stansiyaların gəlir sabitliyini möhkəmləndirəcək. Bu mənada kiçik güclərin 110 kilovoltluq dayaqlara yaxınlaşdırılması və çevik idarəetmə alqoritmləri ilə işləməsi əhəmiyyətlidir.
Nəticədə Kəlbəcərdəki kiçik su elektrik stansiyaları bərpa olunan enerji səbətində balanslaşdırıcı rol oynaya bilər. Yük əmsalı, qaz qənaəti və emissiya göstəricilərinin rəqəmsal nəzarətlə ardıcıl izlənməsi, ekoloji tələblərin yerinə yetirilməsi və şəbəkə ilə düzgün koordinasiya layihənin iqtisadi dayanıqlığını müəyyən edəcək. Qafqazın digər dağlıq ölkələrində olduğu kimi burada da məqsəd təkcə daha çox kilovat-saat deyil, daha keyfiyyətli və daha dayanıqlı kilovat-saat əldə etməkdir. Bu hədəfə yaxınlaşmaq üçün texniki intizam, şəffaf istismar hesabatları və su ehtiyatlarının inteqrə idarə edilməsi əsas şərt olacaq.
Nuray,
Aznews.az