Genetik məlumat bazarları son onilliyin ən sürətlə böyüyən, eyni zamanda ən çox mübahisə doğuran sahələrindən birinə çevrilib. DNT məlumatı artıq yalnız diaqnostika üçün deyil, həm də iqtisadi dəyəri olan, dərman kəşfindən sığortaya, rəqəmsal sağlamlıq xidmətlərinə qədər geniş istifadəsi olan aktivdir. Qlobal genomika sənayesinin 2023-cü ildə təqribən 32,7 milyard dollar qiymətləndirilib 2024-cü ildə 37,9 milyard dolları keçməsi və onilliyin sonunda kəskin böyüməsi gözləntisi genetik verilənlərin tədqiqat, klinik qərar dəstəyi və kommersiya modellərinin mərkəzinə keçdiyini göstərir. Birbaşa istehlakçıya genetik test bazarı da 2024-cü ildə təxminən 4,1 milyard dollarlıq həcmə çatıb və artım trendini qoruyur ki, bu da gündəlik həyatımızda DNT məlumatının rolunu daha da artırır.
Genetik testlərin populyarlığının yüksəlişi iki mənbədən qidalanır. Birincisi, texnologiyanın ucuzlaşması və nəticələrin sürətlə əldə olunması insanlar üçün mənşə, xəstəlik riski və fərdi sağlamlıq planları barədə praktik informasiya yaradır; ikincisi, elmi-tədqiqat və biotexnoloji şirkətlər üçün böyük həcmdə real dünya genotip-fenotip cütləri formalaşdırır. Qlobal meyil bu məlumatları təhlükəsiz platformalara yığan iri infrastruktur layihələri ilə dəstəklənir. Məsələn, Böyük Britaniyada UK Biobank 500 min iştirakçının məlumatlarını etik idarəçilik çərçivəsi və pilləli ödənişli çıxış sistemi ilə tədqiqatçılara təqdim edir; bu model həm ictimai marağı qoruyur, həm də məlumatın iqtisadi dəyərini şəffaf qaydada reallaşdırır. ABŞ-da NIH-in “All of Us” proqramı təhlükəsizlik və məxfiliyə xüsusi yanaşma ilə geniş tədqiqatçı auditoriyasına bulud əsaslı “workbench”də çıxış verir və kənara sızma riskini azaltmaq üçün say göstəricilərini statistik yuvarlaqlaşdırma kimi texniki üsullardan istifadə edir.
Şəxsi genom məlumatlarının kommersiyalaşdırılmasında real nümunələr artıq formalaşıb. 23andMe ilə GSK arasında bağlanmış strateji əməkdaşlıq genetik korrelyasiyalardan yeni dərman hədəflərinin seçilməsi üçün istifadə modelini məşhurlaşdırdı və istehlakçı bazalarından gələn siqnalların klinik layihələrə transferini sürətləndirdi. Amgen-in deCODE Genetics-i əldə etməsi isə milli miqyaslı genom məlumatlarının nadir variantların xəstəlik mexanizmlərində dəyərini farmasevtik Tədqiqat və İnkişaf prosesinə birbaşa inteqrasiya etdi. Regeneron Genetics Center və UK Biobank əməkdaşlığı eksom miqyaslı məlumatın paylaşılıb sürətlə sekvenclənməsi ilə sənaye-akademik sinerjinin başqa bir modelini nümayiş etdirir. Bu nümunələrdə əsas dəyər məhz böyük həcmli, kurasiya olunmuş və fenotip məlumatı ilə əlaqələndirilmiş genetik dəstlərin əczaçılıq boru kəmərinə erkən mərhələdə siqnal verməsidir.
Bazar eyni zamanda yeni biznes modellərini də sınaqdan keçirir. Məsələn, LunaDNA fərdlərə sağlamlıq və genom məlumatlarını bölüşdürdüklərinə görə şirkət payları ötürməklə gəlir paylaşımı və “icmaya məxsus məlumat fondu” ideyasını SEC-də təsdiqlətmişdi; Nebula Genomics isə istifadəçinin məlumat üzərində nəzarətini gücləndirmək və ehtiyac olduqda tədqiqatçılara şərtli çıxış satmaq üçün kriptoqrafiya və blokçeyn yanaşmalarını təklif etdi. Lakin 2024-cü ildən sonra LunaDNA-nın fəaliyyətində fasilələr bu modelin dayanıqlılıq çağırışlarını, ABŞ-da Nebula ətrafında qaldırılan məxfilik iddiaları isə hüquqi qeyri-müəyyənlikləri göstərdi. Yəni “genetik məlumat bazarı” yalnız texnoloji deyil, həm də hüquqi-etik çərçivələrin keyfiyyətinə həssasdır.
Etik dilemmlar üç ox üzrə kəskinləşir. Birinci ox məxfilikdir: genetik profillərin ailə mənşəyi, sağlamlıq riskləri və qohumluq əlaqələrinə aid yüksək identifikasiya gücü var. 23andMe-də 2023-cü il hadisəsi milyonlarla istifadəçinin profil məlumatının sızdırılması ilə bu riskin real sektor təsirini gündəmə gətirdi; sonrakı dövrdə britaniya tənzimləyicisinin kəsdiyi cərimə və ABŞ-da kütləvi iddiaların böyük həcmli sazişlə həlli məhz idarəetmə və təhlükəsizlik standartlarının iqtisadi nəticələrini üzə çıxardı. İkinci ox icazəsiz istifadə və məlumat paylaşımıdır: “opt-in” razılıqlarının incə mətnləri, platformalar arası xüsusiyyət paylaşımı və hesab sındırma cəhdləri fonunda məlumatın “de-fakto” yayılması riski qalır. Üçüncü ox genetik diskriminasiya ehtimalıdır: ABŞ-da GINA işəgötürənlərə və sağlamlıq sığortasına genetik məlumatdan istifadəni qadağan etsə də, həyat sığortası kimi seqmentlərdə boşluqlar qalır; Avropa məkanında isə GDPR genetik məlumatı xüsusi kateqoriya kimi daha sərt şərtlərlə qoruyur, bəzi ölkələrdə sığorta məqsədilə genetik testlərə moratorium və ya qadağalar tətbiq edilir.
İqtisadi aspektlərdə iki tendensiya paralel gedir. Bir tərəfdən, genomika və DTC test bazarındakı hızlı böyümə investor marağını yüksək saxlayır, məlumat aktivlərinin dəyəri ərzaq və dərman təchizat zəncirlərində süni intellekt modellərinə “ground truth” kimi daxil olur. Digər tərəfdən, reputasiya zərbələri, hüquqi risklər və təchizat xərcləri monetizasiya ilə bağlı həddindən artıq optimist planların reallıq yoxlamasına səbəb olur; 23andMe hadisəsindən sonra tənzimləyici və məhkəmə xərcinin yüksəlməsi, dərman kəşfi tərəfdaşlıqlarının təzələnməsində çətinliklər bu bazarda idarəetmə kapitalının ən az texniki kapital qədər vacib olduğunu göstərdi. Bu mənzərə genom məlumatı üzərində qurulan startapların uzunmüddətli dəyər yaratmaq üçün etik-dizayn, məxfilik mühəndisliyi və şəffaf gəlir paylaşımı mexanizmlərinə daha ciddi sərmayə yatırmalı olduğunu işarələyir.
Qlobal hüquqi-institusional çərçivələr mozaikdir. ABŞ-da GINA və HIPAA konfiqurasiyası iş və sağlamlıq sığortasında diskriminasiyanı məhdudlaşdırır, lakin digər maliyyə məhsullarında boşluqlar müzakirə olunur. Avropa İttifaqında GDPR-in 9-cu maddəsi genetik məlumatın işlənməsini xüsusi əsaslarla məhdudlaşdırır, Böyük Britaniyada hökumətlə sığorta assosiasiyası arasında uzadılan “Genetik test və sığorta” kodeksi istehlakçı etimadını qorumağa yönəlib. Yaponiyada APPI çərçivəsi üçüncü tərəflərə məlumat ötürməyə razılıq prinsiplərini sərtləşdirir, Çində İnsan Genetik Resursları qaydaları xarici qurumların genetik məlumat dövriyyəsinə çıxışını icazə sisteminə bağlayır. OECD məxfilik prinsipləri isə transsərhəd verilən paylaşımında ümumi istinad çərçivəsi rolunu oynayır. Bu parçalanmış mühitdə korporasiyalar üçün əməl ediləsi ortaq xətt şəffaf, məqsəd məhdudiyyətli, minimal zəruri həcmdə işləmə və güclü audit izləridir.
Azərbaycan üçün bu sahə həm elm-iqtisadiyyat kəsişməsində yeni imkanlar, həm də idarəetmə baxımından həssas məsuliyyətlər yaradır. Mövcud “Şəxsi məlumatlar haqqında” qanun şəxsi məlumat subyektinin hüquqlarını və operatorların öhdəliklərini müəyyən etsə də, xüsusi kateqoriyaların tərifində genetik məlumat ayrıca çəkilməyib; sağlamlıq məlumatları xüsusi həssaslıq daşıdığına görə tətbiqdə ehtiyatlılıq tələb olunur. “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” əsas qanunda tibbi sirr institutu mövcud olsa da, genetik verilənlərin tədqiqat və kommersiya məqsədilə paylaşılıb paylaşılmaması, informasiyalı razılığın forması, ölkəxarici ötürmələr və anonimləşdirmə standartları kimi detallarda daha aydın göstərişlərə ehtiyac görünür. Regional etik komissiyaların gücləndirilməsi və genetik tədqiqatlar üçün vahid metodiki standartların işlənməsi həm yerli elmi potensialı, həm də xarici tərəfdaşlarla layihələrin etibarlılığını artırar.
Milli maraqlar kontekstində balanslı yanaşma üç addımı nəzərdə tutur. Birincisi, elmi-tədqiqat imkanlarının genişləndirilməsi üçün biobank və uzunmüddətli kohort infrastrukturuna, məlumatların de-identifikasiya və təhlükəsiz hesablama texnikalarına sərmayə qoymaq lazımdır; UK Biobank və “All of Us” kimi modellərdən hüquqi-etik elementləri lokallaşdırılmış formada götürmək mümkündür. İkincisi, hüquqi çərçivədə genetik məlumatı xüsusi kateqoriya kimi açıq tərifləndirmək, informasiyalı razılıq, məqsəd məhdudiyyəti, ikincil istifadə, transsərhəd ötürmə və sığorta-məşğulluq risklərinə dair preventiv müddəaları kodlaşdırmaq vacibdir; bu, həm vətəndaşın hüquqlarını, həm də investorun risk qiymətləndirməsini şəffaflaşdırar. Üçüncüsü, kommersiya tərəfdaşlıqları üçün fayda paylaşımı mexanizmlərini, müstəqil nəzarət və audit tələblərini əvvəlcədən müqavilələrə daxil etmək, yerli startaplara “privacy-by-design” və “ethics-by-design” yönümlü inkubasiya dəstəyini artırmaqla dəyərin ölkə daxilində qalmasını təmin etmək olar.
Nəticə etibarilə, genetik məlumat bazarlarının yüksəlişi tibbin fərdiləşdirilməsi, dərman kəşfi və rəqəmsal sağlamlıq üçün böyük fürsətlər yaradır, lakin bu fürsətlər yalnız yüksək standartlı məxfilik, aydın hüquqi çərçivə və ədalətli iqtisadi mexanizmlərlə reallaşa bilər. Qlobal təcrübə göstərir ki, bazar dəyəri dayanıqlı etimadla ölçülür. Bu etimadı qurmağın yolu isə iştirakçı razılığının aydın modelindən, risklərin dürüst bölüşdürülməsindən və məlumatın məqsədəuyğun, minimal və təhlükəsiz işlənməsindən keçir. Azərbaycanın elm və innovasiya gündəliyi ilə uyğunlaşdırılmış, milli maraqları qoruyan, eyni zamanda beynəlxalq əməkdaşlığa açıq çərçivə qurulsa, şəxsi genom məlumatlarının iqtisadi dəyəri həm vətəndaşa, həm biznesə, həm də səhiyyə sisteminə ölçülə bilən fayda gətirə bilər.
Nuray,
Aznews.az