Müasir dünyada məhsuldarlıq anlayışı yalnız iqtisadi göstərici deyil, həm də sosial status meyarına çevrilib. İnsanların iş tempinin artması, “daha çox nəticə əldə etmək” sindromunun normallaşması və həyatın bütün sahələrində performans mədəniyyətinin önə çıxması, sanki hər kəsi daimi rəqabət maratonuna qoşur. Bu marafonun fonunda isə maraqlı bir paradoks formalaşır: məhsuldarlığın mərkəzə çəkildiyi bir dövrdə insanlar getdikcə daha çox “tənbəllik texnologiyaları”na – yəni gündəlik rutinləri avtomatlaşdıran, işi asanlaşdıran və vaxt qənaət edən texnoloji həllərə sərmayə qoyurlar. Burada “tənbəllik” anlayışı mənfi çalardan çox, müasir həyatın psixoloji və davranışsal mexanizmlərinin ifadəsi kimi çıxış edir.
Məhsuldarlıq mədəniyyətinin yüksəlişi kapitalist iqtisadiyyatların və qlobal rəqabətin məhsuludur. Sosioloqlar bu fenomeni “həmişə məşğul olmaq mədəniyyəti” (busyness culture) adlandırırlar. İnsan dəyərinin məhsuldarlıqla ölçüldüyü bu şəraitdə iş saatları uzanır, şəxsi zamanla iş arasında sərhədlər silinir, hətta istirahət də məhsuldarlıq üçün “investisiya” kimi təqdim olunur. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, bu davamlı təzyiq “xroniki stress” və “burnout sindromu”nun artmasına gətirib çıxarır. ABŞ və Avropa iş bazarlarında aparılan araşdırmalara görə, işçilərin 40 faizindən çoxu özünü “həmişə yorğun” hiss edir. Paradoks məhz burada üzə çıxır: məhsuldarlığın yüksəlməsi iddiası ilə insan əslində enerjisini itirir və bu boşluğu doldurmaq üçün texnologiyaya üz tutur.
“Rahatlıq texnologiyaları” dedikdə yalnız məişət cihazları deyil, həm də süni intellekt köməkçiləri, avtomatlaşdırılmış xidmətlər, smart sistemlər nəzərdə tutulur. Məsələn, robot süpürgələr və “smart kitchen” cihazları ev işlərini optimallaşdırır, planlaşdırma tətbiqləri gündəlik qərarların qəbulunu asanlaşdırır, süni intellekt əsaslı platformalar isə ofis mühitində həm kommunikasiya, həm də məlumat idarəsini sadələşdirir. Burada məqsəd tənbəllik deyil, əksinə, insan beynini və bədənini “boş işlərdən” azad edərək onu daha kompleks fəaliyyətlərə yönəltməkdir. Nəticədə “tənbəllik texnologiyası” həm fərdi rifah, həm də məhsuldarlığın qorunması üçün zəruri bir vasitəyə çevrilir.
Qlobal bazar göstəriciləri də bu tendensiyanın miqyasını ortaya qoyur. PwC-nin proqnozlarına görə, süni intellekt 2030-cu ilə qədər dünya iqtisadiyyatına 15,7 trilyon ABŞ dolları əlavə dəyər qatacaq. Smart ev bazarının həcmi isə 2027-ci ilə qədər 250 milyard dolları ötəcək. Bununla yanaşı, yalnız “rahatlıq məqsədli texnologiyalar”ın – yəni gündəlik həyat rutinlərini sadələşdirən gadget və xidmətlərin – bazar payı illik 8-10 faiz arasında artmaqdadır. Bu, texnologiyanın lüksdən çıxaraq gündəlik zərurətə çevrildiyini göstərir.
Psixoloji və davranışsal təhlil isə fenomenin daha dərin qatlarını açır. İnsan orqanizmi tarixən enerjini qorumağa meyilli olub. Ovçu-toplayıcı dövrdə bu, bioloji sağ qalma mexanizmi idi. Müasir dövrdə isə texnologiya bu instinkti mədəni forma altında həyata keçirir. Yəni, insan ənənəvi olaraq “az enerji sərf etməklə çox nəticə əldə etmək” prinsipini qorumağa çalışır. Burada “tənbəllik” əslində adaptasiya strategiyasıdır. Nöropsixoloji tədqiqatlar göstərir ki, insan beynində dopamin sistemi qısa yollara və rahatlıq gətirən həllərə üstünlük verir. Bu, həm də davranış iqtisadiyyatı baxımından izah olunur: rahatlıq həm maliyyə, həm də zaman qənaəti kimi rasionallaşdırılır və bu səbəbdən texnologiyaya investisiya legitim seçim kimi qəbul edilir.
Paradoksun nəticələri həm müsbət, həm də potensial risklərlə doludur. Bir tərəfdən, bu texnologiyalar iş-həyat balansını qorumaq, yaradıcılığa daha çox vaxt ayırmaq və stres faktorlarını azaltmaq üçün imkanlar yaradır. Digər tərəfdən, onların həddindən artıq istifadəsi insanın bəzi bacarıqlardan uzaqlaşmasına, passiv davranışların güclənməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, kognitiv psixologiyada “outsourcing of memory” anlayışı mövcuddur: insanlar məlumatı öz yaddaşında saxlamaq əvəzinə cihazlara ötürür. Bu, zamanla kognitiv zəifləmə risklərini də artırır. Bununla belə, intellektual diskussiyada əsas məsələ paradoksun özüdür: məhsuldarlıq mədəniyyəti insanı daha çox işləməyə vadar etdikcə, o, eyni zamanda özünü yormamaq üçün texnologiyaya daha çox güvənir. Bu qarşılıqlı təsir həm texnoloji innovasiyaları stimullaşdırır, həm də sosial davranış modellərini dəyişdirir.
Azərbaycan üçün bu tendensiyanın dəyəri xüsusi vurğulanmalıdır. Ölkədə rəqəmsal transformasiya strategiyaları və “ağıllı şəhər” konseptləri insanların həm işdə, həm də gündəlik həyatda vaxt və resurs qənaətini təmin edə bilər. Bu, yalnız rahatlıq deyil, həm də iqtisadi səmərəlilik, sosial rifah və rəqabət qabiliyyətinin artması deməkdir. “Tənbəllik texnologiyaları” burada milli iqtisadiyyatın innovasiya potensialının bir parçasına çevrilə bilər.
Nəticə etibarilə, “tənbəllik paradoksu” müasir sivilizasiyanın ikili simasını açır. Bir tərəfdə məhsuldarlıq mədəniyyətinin yorucu təzyiqi, digər tərəfdə isə bu təzyiqi balanslaşdırmaq üçün texnologiyanın gətirdiyi rahatlıq dayanır. Bu iki proses bir-birinə qarşı çıxmır, əksinə, bir-birini tamamlayaraq yeni sosial və iqtisadi dinamikalar formalaşdırır. İnsan tarixi boyunca rahatlıq və səmərəlilik arasında balans axtarıb. XXI əsrdə bu balansın adı “tənbəllik texnologiyaları”dır.
Nuray,
Aznews.az