2025-ci ilin ilk səkkiz ayı üzrə açıqlanan göstəricilər Azərbaycan ipoteka bazarında maraqlı tendensiyaları üzə çıxarır. İpoteka və Kredit Zəmanəti Fonduna daxil olan ümumi vəsait əvvəlki illə müqayisədə cüzi artaraq 448 milyon manata yüksəlib, bununla belə struktur dəyişiklikləri daha diqqətçəkici olub. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait azalaraq 48 milyon manata düşüb, əvəzində Fondun istiqraz buraxılışları genişlənib və 400 milyon manata çatıb. Beləliklə, maliyyələşmənin əsas ağırlığı daha çox bazar mexanizmlərinə, xüsusilə istiqraz emissiyalarına keçib. Bankların ipoteka kreditlərinə olan həvəsinin zəifləməsi fonunda bu istiqrazların artan rolu maliyyə sistemində yeni tarazlıq formalaşdırır.
Əldə olunan faktlar göstərir ki, bankların birbaşa ipoteka kreditləşməsi azalma tendensiyasındadır. 2025-ci ilin yanvar-avqust dövründə banklar tərəfindən verilən kreditlərin həcmi 305 milyon manata enib və bu, əvvəlki illərlə müqayisədə 10 faizlik azalma deməkdir. Eyni zamanda Fondun yenidən maliyyələşdirdiyi kreditlərdə cüzi artım müşahidə olunub. Bu ziddiyyətli dinamika bir tərəfdən bankların likvidlik və risk menecmenti baxımından daha ehtiyatlı davranmasını, digər tərəfdən dövlət dəstəyi ilə ipoteka kreditlərinin sabit tempdə davam etməsini ortaya qoyur. Nəticədə ümumi portfelin 4 milyard 499 milyon manata yüksəlməsi illik 10 faizlik genişlənmə demək olsa da, artım sürətinin əvvəlki illərlə müqayisədə zəifləməsi diqqət çəkir. Pandemiya dövründə belə daha yüksək templər müşahidə olunmuşdu ki, bu da 2025-ci ildə kredit bazarında yeni reallıqların formalaşdığını göstərir.
Məsələ yalnız statistik göstəricilərdən ibarət deyil. İpoteka kreditlərinin cəlbediciliyi həm faiz dərəcələri, həm də alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlıdır. Hazırda kommersiya banklarının daxili ipoteka məhsulları təqribən 11 faiz dərəcə ilə təklif edilir və bu, potensial alıcılar üçün yükü artırır. Dövlət dəstəyi ilə verilən kreditlər isə daha əlçatan olsa da, onların payı məhduddur və tələbi tam qarşılamağa kifayət etmir. Bu vəziyyətdə bazar iştirakçılarının daha çox istiqrazlara yönəlməsi təsadüfi deyil. İpoteka istiqrazlarının genişlənməsi həm maliyyə bazarına əlavə investisiya cəlb edir, həm də ipoteka mexanizminin davamlılığını təmin edir.
Qlobal təcrübəyə nəzər saldıqda oxşar proseslər bir çox ölkələrdə müşahidə olunur. ABŞ-da Fannie Mae və Freddie Mac kimi ipoteka institutları bazarın sabitliyi üçün istiqraz alətindən geniş istifadə edir, Avropa İttifaqında isə covered bonds mexanizmi oxşar funksiyanı daşıyır. Azərbaycan Fondunun istiqraz emissiyalarını artırması da bu qlobal praktikanın yerli şəraitə uyğun tətbiqi kimi dəyərləndirilə bilər. Lakin burada mühüm fərq odur ki, bankların kredit təklifindəki zəifləmə paralel gedir və bu, bazarın ümumi aktivliyinə təsir edir. Beynəlxalq reytinq agentliklərinin xəbərdarlıqları da diqqətə alınmalıdır. Fitch Ratings-in qeyd etdiyi kimi, pərakəndə kreditlərin sürətli artımı müəyyən risklər yaradır və bu risklər ipoteka sektoruna da dolayı təsir göstərə bilər. Azərbaycanın maliyyə nəzarət qurumlarının qabaqlayıcı tədbirlər görməsi, kreditlərin keyfiyyətinə ciddi nəzarət etməsi bu risklərin qarşısını alan əsas amillərdəndir.
Digər tərəfdən, ipoteka kreditlərinin orta faiz dərəcəsi 6.37 səviyyəsində sabit qalıb ki, bu da uzunmüddətli maliyyə sabitliyinin əlamətidir. Kreditlərin orta müddətinin bir qədər qısalması və ödənişlərin cüzi artması isə həm ailə büdcələrinin yükünü, həm də bankların risk balansını göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ipoteka bazarı yalnız kredit alan və verənlər üçün deyil, həm də maliyyə sisteminin bütövlüyü üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Burada stabillik makroiqtisadi sabitliklə birbaşa bağlıdır və dövlət institutlarının davamlı dəstəyi bu səbəbdən kritik rola malikdir.
Azərbaycan kontekstində ipoteka kreditlərinin qeyri-işlək səviyyəsinin 0.7 faiz kimi çox aşağı qalması isə xüsusi vurğulanmalıdır. Bu göstərici beynəlxalq müqayisədə də olduqca müsbət nəticədir və həm borcalanların ödəniş intizamının, həm də kreditlərin idarə olunmasının sağlam olduğunu göstərir. Lakin artım tempinin zəifləməsi fonunda gələcəkdə bazarın hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyi daha çox iqtisadi dinamika, əhalinin gəlir səviyyəsi və bank sektorunun risk iştahası ilə müəyyən olunacaq.
Mövcud mənzərəni ümumiləşdirsək, Azərbaycan ipoteka bazarında struktur dəyişiklikləri yaşanır. Dövlətin birbaşa dəstəyindən çox, bazar mexanizmlərinə əsaslanan istiqraz emissiyalarının payı artır, bankların ipoteka kreditlərinə yanaşması daha ehtiyatlı olur, lakin ümumi portfel sabit böyüməsini qoruyur. Bu tendensiyalar həm maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi, həm də sosial məqsədli ipoteka proqramlarının davamlılığı baxımından önəmlidir. Dünyadakı təcrübə də göstərir ki, uzunmüddətli sabitlik üçün məhz balanslaşdırılmış maliyyələşmə mexanizmləri əsasdır.
Nuray,
Aznews.az