Bakı küçə satıcıları şəhərin gündəlik ritminin ayrılmaz hissəsidir. Onlar insanların işə tələsdiyi, məktəbdən qayıtdığı, metrodan çıxdığı saatlarda ən çox nəzərə çarpır. Sürətli alış qərarları, kiçik büdcələr, yaxınlıq və əlçatanlıq bu fəaliyyətin əsas təkanverici amilləridir. Küçə ticarəti təkcə alqı-satqı deyil. O, şəhər mədəniyyətinin canlı qatıdır. Həm məşğulluq, həm də istehlakçı üçün qiymət müxtəlifliyi yaradır. Məhz buna görə mövzu vacibdir. Şəhərin iqtisadi nəfəsi kimi qiymətləndirilən bu sektor, bəzən görünmür, bəzən isə qadağalar və qaydalar arasında sıxışıb qalır.
Sovet dövründə küçə ticarəti daha çox planlı iqtisadiyyatın kənarında, qeyri-rəsmi mübadilə kimi mövcud idi. Tələb-təklif uyğunsuzluğu, çatışmazlıq və məhdud seçim fonunda bazarların yanında, məhəllə kənarlarında xırda alver formalaşırdı. Müstəqillikdən sonra iqtisadi keçid prosesi, özəl təşəbbüsün artması və ticarətin liberallaşması bu fəaliyyətə yeni nəfəs verdi. Şəhər böyüdükcə, infrastruktur genişləndikcə, ticarət mərkəzləri və rəsmi bazarlar artdı, lakin paralel şəkildə çevik, xərci az, ehtiyac anında ortaya çıxan küçə ticarəti də öz yerini qorudu. Son illərdə rəqəmsal ödəniş vasitələrinin, kuryer və onlayn satış platformalarının yayılması küçə satıcılarının davranış modelinə də təsir göstərir. Bəziləri naviqasiya tətbiqləri ilə alıcı cərgəsini izləyir, bəziləri isə sosial şəbəkələrdə kiçik elanlarla müştəri cəlb edir.
Məhsul çeşidi məhəllənin profilinə, piyada axınının gücünə və mövsümə uyğun dəyişir. Ənənəvi olaraq meyvə-tərəvəz, göyərti, qoz-fındıq, quru meyvə, sərinləşdirici içkilər, simit və şirniyyat tipli qəlyanaltılar, payız və qışda isti içkilər daha çox rast gəlinir. Mərkəzə yaxın küçələrdə, metro çıxışlarında, avtobus dayanacaqlarında kiçik aksesuarlar, telefon aksesuarları, qulaqcıq, kabel, şarj cihazı kimi məhsullar da satılır. Geyim və corab kimi ucuz tekstil malları, mövsümə görə şemsiyə və əlcəklər, yayda isə papaq və gün eynəkləri təklif olunur. Toplaşma nöqtələri adətən yüksək piyada axınlı yerlərdir. Metro çıxışları, universamların önləri, bazarların kənarları, piyada keçidləri və məktəb yaxınlıqları daha çox cəlbedicidir. Satıcılar piyada axınının saatlarını yaxşı bilir. Səhər və axşam pik saatlarında, eləcə də həftəsonları hərəkət artır.
İqtisadi baxımdan küçə ticarəti bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. Birincisi ev təsərrüfatları üçün gəlir mənbəyidir. Düşük ilkin kapital tələb edir, icarə və kommunal xərclər minimaldır. İkincisi istehlakçı üçün ucuz alternativ yaradır. Rəsmi ticarət obyektləri ilə müqayisədə qiymətlərin aşağı olması alış qərarlarını sürətləndirir. Üçüncüsü təchizat zəncirində şaxələndirmə rolunu oynayır. Kiçik alıcılıq gücünə malik məhəllələrə məhsulun çatdırılmasını asanlaşdırır. Lakin bu fəaliyyət sahəsində rəsmi statistikanın məhdudluğu böyük problemdir. Mövcud açıq mənbələrdə küçə ticarətinin payı, dövriyyəsi və vergi intizamı barədə detallı, müntəzəm açıqlanmış rəqəmlər yetərli deyil. Ona görə bu məqalədə yalnız mövcud hesabatların təsdiqlədiyi çərçivədə, müşahidə edilən tendensiyalara istinad olunur. Vergidən yayınma riski, qeydiyyatsız emek və sanitar nəzarətin zəifliyi kimi məsələlər mütəmadi olaraq müzakirə mövzusu olur. Mövcud statistika açıqlanmır, amma tendensiyalar göstərir ki, küçə ticarəti aşağı gəlirli ailələr üçün dayanıqlı keçid gəliri və işsizlik dövrlərində tampon mexanizmi rolunu oynayır.
Sosial aspektdə satıcıların motivasiyası müxtəlifdir. Bəziləri üçün bu əsas gəlir qaynağıdır. Bəziləri üçün isə müvəqqəti, mövsümi və ya əlavə qazanc formasıdır. Təqaüd, tələbə büdcəsi və ya ailə xərclərini balanslamaq üçün bu yol seçilir. Üstünlüklər aydındır. Giriş baryeri aşağıdır, qərarvermə sürətlidir, müştəri ilə birbaşa təmas var. Çətinliklər də az deyil. Polis və bələdiyyə nəzarəti, yerdəyişmə tələbləri, hava şəraitindən asılılıq, sanitar qaydaların tələbləri, rəqabətin yüksəkliyi, təchizatın qeyri-sabitliyi satıcıların gündəlik risklərini artırır. İstehlakçı üçün isə küçə ticarəti yaxınlıq və vaxt qənaəti deməkdir. Lakin keyfiyyət standartları və gigiyena ilə bağlı suallar həmişə aktualdır. Bu səbəbdən alıcının etibarı çox vaxt satıcının nüfuzu, məhəllə tanışlığı və şifahi tövsiyələr üzərində qurulur.
Şəhər mühitinə təsir həm dinamik, həm də problemlidir. Dinamik tərəf ondan ibarətdir ki, boş və yavaş hərəkətli məkanlar anidən sosial həyatı canlandırır. Qısa müddətdə yaranan satıcı cərgələri küçə səhnəsinə rəng qatır, piyada hərəkətini intensivləşdirir, xırda iqtisadi dövriyyə yaradır. Problemlər isə səliqə-sahman, səkilərin keçid qabiliyyəti, nəqliyyat təhlükəsizliyi və tullantıların idarə edilməsi ilə əlaqədardır. Müvəqqəti həllər uzunmüddətli nəticə vermir. Nizamlanma yanaşmasının əsas hissəsi məkanın planlaşdırılması, piyada axınının yönləndirilməsi, rəsmi kiçik köşklər üçün şəffaf icazə mexanizmləri və sanitar nəzarətin sadə, amma effektiv tələbləri olmalıdır. Buna uyğun pilot zonalar təcrübəsinin tətbiqi həm satıcı, həm alıcı, həm də şəhər üçün optimal tarazlıq yarada bilər.
Beynəlxalq müqayisə göstərir ki, İstanbulda tarixi bazar mədəniyyəti küçə ticarəti ilə iç-içə inkişaf edib. Şəhər hakimiyyəti bəzi ərazilərdə uniform standartlar, icazə nişanları və təmizliyə nəzarət mexanizmləri tətbiq etməklə qeyri-rəsmi fəaliyyəti mərhələli şəkildə rəsmi çərçivəyə salmağa çalışır. Delhi kimi meqapolislərdə isə küçə ticarətinin sosial müdafiə aspekti ön plana çıxır. Orada satıcı birliklərinin qeydiyyatı, ucuz lisenziyalar və müəyyən saat rejimləri vasitəsilə həm məşğulluq qorunur, həm də məkansal nizam saxlanılır. Nyu-Yorkda mobil satıcı lisenziyaları say məhdudiyyətləri və gözləmə siyahıları ilə tənzimlənir. Sanitar qaydalar sərtdir, yoxlamalar müntəzəmdir. Bu təcrübələr göstərir ki, uğurlu model sərt qadağadan daha çox real həyatla uzlaşan, mərhələli və şəffaf qaydalar sistemidir.
Bakı üçün gələcək gündəlik tənzimləmə çərçivəsi bir neçə prinsip üzərində qurula bilər. Əvvəla rəsmi kiçik ticarət nöqtələri üçün sadələşdirilmiş icazə mexanizmi və minimal rüsum paketi lazımdır. Bu həm vergi intizamını artırar, həm də satıcıya hüquqi təhlükəsizlik verər. İkincisi məlumatlılıq və sağlamlıq standartları üzrə qısa təlim proqramları təşkil oluna bilər. Qida təhlükəsizliyi, tullantıların çeşidlənməsi və təmizlik protokolları kimi mövzular həm satıcı, həm də istehlakçı üçün faydalıdır. Üçüncüsü rəqəmsal ödəniş və sadə uçot həlləri təşviq edilməlidir. Mobil POS, qəbz tətbiqləri və mikro-uçot alətləri tədricən kölgə iqtisadiyyatı ilə rəsmi dövriyyə arasındakı körpünü möhkəmləndirər. Dördüncüsü məkan planlaması ilə piyada təhlükəsizliyi birlikdə düşünülməlidir. Yüksək axınlı keçidlərdə koridor prinsipi, səkilərin sərbəst zolaqları və çadırların standart ölçüləri kimi texniki tələblər gündəlik konfliktləri azaldar. Nəhayət məlumat şəffaflığı vacibdir. Açıq statistika, müntəzəm hesabat və ictimai məsləhətləşmə qərarların qəbulunu daha legitim edər.
Bu araşdırma göstərir ki, küçə ticarəti şəhərin iqtisadi və sosial toxumasının canlı bir qatıdır. Rəsmi statistika məhdud olsa da, müşahidə edilən tendensiyalar və beynəlxalq təcrübə Bakı üçün praqmatik bir yol xəritəsi təklif edir. Rəqəmsal ödənişlərin yayılması, sadə lisenziya modelləri və məkansal planlama birlikdə tətbiq olunarsa, həm alıcı məmnunluğu, həm də şəhər nizamı güclənər. Əks halda qeyri-rəsmi fəaliyyətlə sərt qadağalar arasındakı dartışma davam edəcək. Şəhərin real ritmi isə ən çox çevik, şəffaf və insan mərkəzli həlləri qiymətləndirir.
Nuray,
AzNews.az