Kompulsiv alış-veriş pozuntusu, tibbi adı ilə oniomaniya, müasir dövrdə psixoloji və sosial həyatın ən çox müzakirə olunan mövzularından biridir. İnsanların gündəlik həyatında ehtiyaclarını qarşılamaq üçün alış-veriş etməsi təbii hal olsa da, bəzi hallarda bu davranış məntiqi sərhədləri aşaraq xəstəlik səviyyəsinə qədər yüksələ bilir. Bu vəziyyətdə alış-veriş sadəcə zövq və ya zərurət üçün deyil, daxili narahatlıqları, emosional boşluğu, stres və ya depressiyanı kompensasiya etmək üçün bir üsula çevrilir. İnsan hər dəfə alış-veriş etdikcə bir müddətlik rahatlama hissi yaşayır, lakin bu, davamlı olmur və nəticədə daha çox xərcləmə, daha çox maddi və psixoloji problem yaradır. Ona görə də oniomaniya müasir dövrün görünməyən, amma sürətlə yayılan psixoloji asılılıqlarından biri hesab olunur.
Bu pozuntunun ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri alış-veriş aktının özünün əsas məqsədə çevrilməsidir. Yəni burada alınan məhsulun faydası, praktik dəyəri və ya real ehtiyacı ön planda olmur, əsas məsələ alış prosesinin özü və həmin an yaranan qısa müddətli xoşbəxtlik hissidir. Ən çox rast gəlinən hal isə insanın aldığı məhsulları heç istifadə etməməsi, qutularda saxlaması və ya unudub bir kənara atmasıdır. Bu davranış artıq sadə bir alışqanlıq deyil, ciddi psixoloji mexanizmlərin işə düşməsi deməkdir. Beyində dopamin ifrazı ilə bağlı olan mükafat sistemi burada əsas rol oynayır. Alış-veriş anı beyində xoşbəxtlik hormonu ifrazını artırır, lakin bu qısa sürür və nəticədə insan həmin xoşbəxtliyi yenidən yaşamaq üçün təkrar alış-veriş etməyə meylli olur.
Oniomaniyanın yaranma səbəbləri müxtəlifdir. Ən geniş yayılmış səbəblərdən biri emosional boşluq və özünə dəyər hissinin azalmasıdır. İnsan alış-veriş vasitəsilə özünü dəyərli hiss etməyə, sosial statusunu göstərməyə və ya daxili gərginlikdən azad olmağa çalışır. Digər səbəblər arasında uşaqlıqdan formalaşmış ailə münasibətləri, reklamların və istehlak mədəniyyətinin insan psixologiyasına təsiri, sosial müqayisə və rəqabət hissi də mühüm rol oynayır. Xüsusilə sosial şəbəkələrin təsiri altında insanlar tez-tez başqalarının həyatını özləri ilə müqayisə edir, “məndə də olmalıdır” düşüncəsi ilə hərəkət edirlər. Bu isə alış-verişə psixoloji asılılıq yaradan ən güclü faktorlardan biridir.
Bu pozuntunun nəticələri sadəcə maliyyə çətinlikləri ilə məhdudlaşmır. Əksinə, onun psixoloji və sosial təsirləri daha dərin olur. Kompulsiv alış-veriş edən insanlar çox vaxt günahkarlıq, peşmançılıq və özünə nifrət hissi ilə üzləşirlər. Alış-verişdən sonra qısa müddətli sevinc yerini peşmanlıq və narahatlığa verir. Bu, həm də ailə münasibətlərinə, dostluqlara, hətta iş həyatına zərbə vurur. Maddi problemlərin böyüməsi borcların artmasına, banklarla problemlərə və nəticədə stressin daha da yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, bir növ qapalı dövrə yaranır: stresdən qaçmaq üçün alış-veriş edilir, amma bu alış-veriş daha çox stress və problem yaradır.
Müalicə və qarşısının alınması məsələsinə gəldikdə isə ən əsas vasitə psixoterapiyadır. Mütəxəssislər adətən koqnitiv-davranış terapiyasından istifadə edərək insanın alış-verişlə bağlı düşüncə və davranışlarını dəyişməyə çalışırlar. Bu metod insana alış-verişə yönəldən düşüncə tərzini müəyyənləşdirir və onları idarə etməyi öyrədir. Əlavə olaraq bəzi hallarda dərman müalicəsi də tətbiq olunur, xüsusilə əgər xəstədə depressiya və ya narahatlıq pozuntuları müşahidə olunursa. Eyni zamanda, maliyyə məsləhətçilərinin dəstəyi də mühüm rol oynayır, çünki xəstəliyin ən çox zərər verdiyi sahələrdən biri şəxsi büdcə və maliyyə idarəsidir.
Alış-veriş asılılığından əziyyət çəkən insanlar üçün sosial dəstək də çox vacibdir. Ailə üzvləri və dostlar həmin şəxsin bu davranışına sadəcə məsrəf kimi baxmamalı, onun psixoloji bir problem yaşadığını anlamalıdırlar. Çünki ətraf mühitin dəstəyi olmadan bu cür pozuntularla mübarizə aparmaq çox çətin ola bilər. Əlavə olaraq, alış-veriş asılılığının qarşısını almağın yollarından biri də alış prosesini şüurlu şəkildə idarə etməkdir. İnsan alış-verişə çıxmazdan əvvəl siyahı tutmalı, ehtiyaclarını dəqiq müəyyən etməli, reklam və sosial təsirlərdən özünü qorumalıdır.
Bütün bunların fonunda onu demək olar ki, oniomaniya müasir cəmiyyətin istehlak mədəniyyətinin bir nəticəsidir. Tez-tez “daha çox al, daha xoşbəxt ol” mesajları ilə üz-üzə qalan insan beyni alış-verişi xoşbəxtliyin əsas mənbəyi kimi qəbul etməyə başlayır. Amma gerçəklikdə xoşbəxtlik heç vaxt maddi əşyaların çoxluğu ilə ölçülmür. Əsl xoşbəxtlik insanın daxili balansı, özünə münasibəti və sağlam psixoloji vəziyyəti ilə bağlıdır. Ona görə də alış-veriş asılılığı ilə mübarizədə ən mühüm addım insanın daxili boşluğunu sağlam yollarla doldurmağı öyrənməsidir.
Sonda qeyd etmək olar ki, kompulsiv alış-veriş pozuntusu cəmiyyətin çox da diqqət yetirmədiyi, amma getdikcə artan psixoloji problemlərdən biridir. Onun sadəcə fərdi həyatlara deyil, ailələrə və bütövlükdə iqtisadi münasibətlərə təsiri böyükdür. Buna görə də həm fərdlərin, həm də cəmiyyətin bu problemin fərqində olması, insanlara dəstək verilməsi və düzgün müalicə üsullarının tətbiqi vacibdir. Əks halda, alış-veriş sadəcə gündəlik ehtiyac vasitəsi olmaqdan çıxaraq insan həyatını idarə edən, onu maliyyə və psixoloji cəhətdən zəiflədən bir xəstəliyə çevrilə bilər.
AzNews.az