İnklüzivlik anlayışı müasir dövrdə sosial həyatın, təhsilin, mədəniyyətin, siyasətin və iqtisadi münasibətlərin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Bu termin ən sadə mənada hamını əhatə etmək, fərqliliklərə hörmətlə yanaşmaq və heç kimin cəmiyyətdən kənarda qalmamasını təmin etmək deməkdir. Əslində, inklüzivlik insan hüquqlarının, demokratiyanın və sosial ədalətin əsas təməl daşlarından biridir. Hər bir insanın cəmiyyətdə yer alması, imkanlardan bərabər şəkildə istifadə etməsi, təhsil, iş, mədəni fəaliyyətlər və sosial həyatın digər sahələrində iştirak edə bilməsi inklüziv cəmiyyətin əsas hədəfidir. Bu, yalnız hüquqi və ya təşkilati bir məsələ deyil, həm də insanlıq, mənəviyyat və ədalət məsələsidir.
İnklüzivliyin əsasında duran ideya ondan ibarətdir ki, cəmiyyətdə hər bir fərdin fərqli xüsusiyyətləri, qabiliyyətləri və ehtiyacları ola bilər, lakin bu fərqlər heç bir halda ayrı-seçkiliyə, istismara və ya kənarlaşdırmaya səbəb olmamalıdır. Fiziki məhdudiyyətləri olan insanlar, sosial-iqtisadi cəhətdən zəif qruplar, müxtəlif etnik, dini və mədəni mənsubiyyətə aid olan şəxslər, qadınlar, uşaqlar və yaşlılar inklüzivlik siyasətinin əsas hədəf qrupu olaraq göstərilsə də, bu prinsip əslində hər kəsi əhatə edir. Çünki hər bir insan müəyyən dövrlərdə sosial çətinliklərlə üz-üzə qala bilər və inklüziv yanaşma həmin çətinliklərin qarşısını almağa xidmət edir.
Təhsil sistemində inklüzivlik xüsusi önəm daşıyır. Müasir təhsil yalnız yüksək nəticələr göstərən, akademik cəhətdən güclü şagirdlər üçün nəzərdə tutulmamalıdır. Əksinə, hər bir uşağın fərdi bacarıqlarını, maraqlarını və imkanlarını nəzərə alaraq təhsil mühiti qurulmalıdır. Bu gün dünyada “inklüziv təhsil” anlayışı geniş yayılıb və bu yanaşma Azərbaycanda da getdikcə aktuallaşır. Məktəblərdə fiziki və ya zehni məhdudiyyətli uşaqların digər şagirdlərlə birgə təhsil alması, müəllimlərin onlara xüsusi yanaşma metodları tətbiq etməsi və məktəb infrastrukturunun bu uşaqlar üçün əlçatan olması inklüziv təhsilin əsas elementlərindəndir. Burada məqsəd sadəcə onları məktəbə qəbul etmək deyil, həm də tam inteqrasiya olunmalarını və özlərini dəyərli hiss etmələrini təmin etməkdir.
İş həyatında inklüzivlik də müasir dövrdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əmək bazarında ayrı-seçkilik halları – gender əsasında maaş fərqləri, yaşlı insanların işə qəbulda üzləşdiyi çətinliklər, fiziki məhdudiyyətli şəxslərin potensialına lazımi dəyər verilməməsi, sosial statusa görə seçimlər inklüzivliyin əksinə olan hallardır. Halbuki inklüziv iş mühiti hər kəsin potensialını maksimum istifadə etməsinə şərait yaradır, işçilərin motivasiyasını və məhsuldarlığını artırır. İdarəetmə və biznes baxımından da inklüziv yanaşma faydalıdır, çünki müxtəlif təcrübələrə və baxış bucaqlarına malik insanlar bir arada olduqda daha kreativ və innovativ həll yolları ortaya çıxır.
Mədəni mühitdə inklüzivlik cəmiyyətin zənginliyini artırır. Müxtəlif dillər, dinlər, mədəniyyətlər və adət-ənənələr bir-birinə qarşı deyil, bir-birini tamamlayan elementlər kimi qəbul edildikdə, cəmiyyət daha güclü olur. İnklüzivlik mədəni plüralizmi qorumaqla yanaşı, insanların bir-birindən öyrənməsinə, dünyagörüşlərinin genişlənməsinə və daha tolerant mühitin formalaşmasına səbəb olur. Bu baxımdan, multikulturalizm və inklüzivlik bir-birini tamamlayan anlayışlardır. Azərbaycan da multikultural ənənələri ilə tanınan bir ölkə kimi inklüzivlik sahəsində təcrübəyə malikdir və bu ənənələrin qorunması gələcək nəsillər üçün də vacibdir.
İnklüzivlik həm də dövlət siyasətinin vacib bir komponenti olmalıdır. Qanunvericilikdə ayrı-seçkiliyə qarşı qadağaların mövcudluğu kifayət deyil, həmin qanunların real həyatda tətbiqi təmin edilməlidir. Şəhər infrastrukturunun əlçatan olması, ictimai nəqliyyatda maneələrin aradan qaldırılması, dövlət xidmətlərindən istifadə zamanı hər kəsin eyni imkanlara sahib olması inklüziv dövlət siyasətinin əsas göstəriciləridir. Əks halda, formal qanunların praktikada heç bir təsiri olmur.
Texnologiya və rəqəmsal inkişaf sahəsində də inklüzivlik müasir çağırışlardan biridir. İnformasiya texnologiyalarına çıxış imkanları hər kəs üçün bərabər olmalıdır. Əks halda, “rəqəmsal uçurum” deyilən fenomen yaranır və texnologiyadan kənarda qalan qruplar cəmiyyətdə daha da təcrid olunur. Ona görə də rəqəmsal savadlılığın artırılması, ucqar bölgələrdə internetin əlçatan edilməsi, xüsusi proqram təminatları vasitəsilə fiziki məhdudiyyətli insanların da texnologiyadan faydalanması vacibdir.
Psixoloji aspektdən yanaşdıqda inklüzivlik insana dəyər hissi qazandırır. İnsan qəbul olunduğunu, hörmətlə qarşılandığını, iştirakının vacib olduğunu hiss etdikdə həm fərdi xoşbəxtlik, həm də ictimai harmoniya artır. Əksinə, kənarlaşdırma, ayrı-seçkilik və bərabərsizlik hissi isə aqressiya, narazılıq və sosial gərginlik yaradır. Buna görə də inklüzivlik təkcə humanist yanaşma deyil, həm də cəmiyyətin sabitliyinə və davamlı inkişafına töhfə verən mühüm amildir.
Nəticə etibarilə, inklüzivlik yalnız müəyyən sosial qruplar üçün nəzərdə tutulan bir siyasət və ya təşəbbüs deyil. Bu, ümumi cəmiyyətin həyat fəlsəfəsi, düşüncə tərzi və davranış modelidir. Hər kəsin eyni dərəcədə dəyərli, faydalı və vacib olduğu bir mühit yaratmaq həm etik, həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan müsbət nəticələr verir. İnklüziv cəmiyyətlər daha davamlı, daha sağlam və daha xoşbəxt olur. Bu səbəbdən, inklüzivliyin geniş yayılması və həyatın bütün sahələrinə tətbiqi müasir dünyanın ən vacib çağırışlarından biri olaraq qalmaqdadır.
AzNews.az