Siqaret asılılığı müasir dövrün ən yayılmış, lakin çox zaman yetərincə dərk edilməyən asılılıq formalarından biridir. O, təkcə fiziki deyil, həm də psixoloji və sosial xarakter daşıyan bir problemdir. Siqaret tütündən hazırlanmış ənənəvi formada və ya müasir elektron alternativlər şəklində olsa da, nəticədə insan orqanizminə eyni dərəcədə zərər verir, bəzən isə bu zərər gizli və daha təhlükəli olur. Bu vərdişin kökləri təkcə nikotinə deyil, həm də onun yaratdığı vərdiş davranışına, sosial təsirə və stressdən qaçış psixologiyasına bağlıdır.
Ənənəvi siqaretin əsas təsiredici maddəsi olan nikotin beyində dopamin ifrazını stimullaşdırır və qısa müddətli rahatlıq, məmnunluq hissi yaradır. Lakin bu təsir uzunmüddətli deyil və orqanizmdə davamlı nikotin tələbatı formalaşır. Nəticədə beyin artıq nikotinsiz normal fəaliyyət göstərə bilmir, insanın diqqəti, əhvalı və enerjisi bu maddədən asılı hala gəlir. Siqareti tərgitmək istəyən şəxslərdə yaranan əsəbilik, yuxusuzluq, depressiya kimi əlamətlər məhz bu asılılığın gücünü göstərir.
Son illərdə dünyada və Azərbaycanda ənənəvi siqaretlə yanaşı, onun “alternativ” növləri – elektron siqaretlər, “vape”lər, “IQOS” kimi cihazlar, “nikotin yastıqları” və “puf” adlanan birdəfəlik buxarlaşdırıcılar geniş yayılmağa başlayıb. Bu cihazların çoxu siqaretdən “daha az zərərli”, “dumansız” və “müasir” təqdim olunsa da, əslində onların təsiri çox vaxt daha təhlükəlidir. Elektron siqaretlərdə istifadə olunan mayelərin tərkibində nikotinlə yanaşı, müxtəlif kimyəvi maddələr, ağır metallar, propilenqlikol, formaldehid və aromatlaşdırıcı birləşmələr mövcuddur. Bu maddələr qızdırıldıqda tənəffüs yollarına daxil olur və ağciyər toxumasına ciddi zərər vurur. Uzun müddətli istifadə nəticəsində ağciyər iltihabı, xroniki bronxit, tənəffüs çətinliyi, ürək-damar sistemi pozuntuları, hətta bəzən ölümcül xəstəliklər yarana bilər.
Xüsusilə gənclər arasında elektron siqaretlərin cazibədar görünməsi, müxtəlif meyvə və şirin qoxulu dadlarının olması bu məhsulları daha təhlükəli edir. Çoxları “dumansız”, “qoxusuz” və “zərərsiz” kimi təqdim olunan bu cihazların əslində orqanizmə təsirini anlamadan istifadə edir. Halbuki hər bir “puf” və ya “vape” müəyyən miqdarda nikotin ehtiva edir və bu nikotin miqdarı bəzən bir siqaret qutusuna bərabər olur. Bu, asılılığın daha tez formalaşmasına gətirib çıxarır. Beyin gənc yaşda nikotinə qarşı həssas olduğundan, yeniyetmələrdə və gənclərdə asılılıq daha sürətlə yaranır və gələcəkdə tərgitmək daha çətin olur.
Nikotin yalnız fiziki asılılıq yaratmır, həm də orqanizmin hormonal balansını pozur, stress hormonlarını artırır, sinir sistemini daim gərgin saxlayır. Bu, uzunmüddətli istifadə nəticəsində insanın emosional stabilliyinə, yaddaşına və diqqət qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Nikotin həmçinin damarların daralmasına səbəb olaraq qan dövranını zəiflədir, nəticədə ürək və beyin damar xəstəliklərinin, insult və infarkt riskinin artmasına gətirib çıxarır. Siqaretin və elektron cihazların tərkibindəki kimyəvi maddələr isə xərçəng hüceyrələrinin yaranmasına şərait yaradır.
Ənənəvi siqaretin tərkibində 7 mindən çox kimyəvi birləşmə mövcuddur ki, onlardan azı 70-i birbaşa kanserogendir. Tüstü yalnız ağciyərləri deyil, bütün orqanizmi zəhərləyir – dişlərdə saralma, dəridə qocalma, dırnaqlarda zəifləmə, qan oksigeninin azalması, qadınlarda hormonal pozğunluqlar, kişilərdə potensial problemlər kimi çoxsaylı fəsadlara yol açır. Üstəlik, passiv siqaret çəkmə də zərərsiz deyil. Siqaret çəkilən mühitdə olan uşaqlar və siqaret çəkməyən böyüklər də eyni dərəcədə zəhərli maddələri nəfəsə alır, bu isə onların sağlamlığına birbaşa təhlükə yaradır.
Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hər il siqaret çəkmə nəticəsində təxminən 8 milyon insan həyatını itirir, onlardan 1 milyona yaxını isə passiv siqaret tüstüsünə məruz qalan şəxslərdir. Azərbaycanda da siqaret istifadəsinin səviyyəsi hələ də yüksəkdir, xüsusilə kişilər arasında. Bununla belə, son illərdə antitütün qanunvericiliyinin sərtləşdirilməsi, ictimai yerlərdə siqaret çəkməyə qoyulan qadağalar və maarifləndirmə kampaniyaları müəyyən qədər müsbət nəticə verir.
Siqareti tərgitmək istəyən insanlar üçün nikotin əvəzedici məhsullar, xüsusi dərmanlar və psixoloji dəstək proqramları mövcuddur. Ən əsas addım isə iradə və motivasiyadır. Siqareti tərgitmək təkcə sağlamlığa deyil, həm də həyat keyfiyyətinə, maddi vəziyyətə və sosial münasibətlərə müsbət təsir göstərir. İnsan bədəninin bərpa potensialı yüksəkdir – siqareti dayandırdıqdan bir neçə gün sonra qan dövranı yaxşılaşır, ağciyərlər öz funksiyasını bərpa etməyə başlayır, bir neçə ay ərzində öskürək və nəfəs darlığı azalır, bir neçə il sonra isə ürək-damar xəstəlikləri riski əhəmiyyətli dərəcədə azalır.
Siqaretin yeni formaları – “vape”, “puf”, “heat-not-burn” cihazları – texnoloji görünüşlərinə baxmayaraq, eyni mahiyyət daşıyır: nikotin asılılığı. Onlar fərqli şəkildə istifadə olunsa da, məqsəd eynidir – beyinə nikotin çatdırmaq. Bu cihazların yaratdığı asılılıq daha təhlükəlidir, çünki istifadə edən şəxs özünü “siqaret çəkmirəm” deyə aldatmaqla real problemin dərinləşməsinə yol açır. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, elektron siqaretlərdən istifadə edən şəxslər sonradan yenidən ənənəvi siqaretə qayıdırlar və bu, “dual istifadə” adlanan daha zərərli davranış modelinə çevrilir.
Bu asılılığa qarşı mübarizədə ən güclü silah maarifləndirmə və sosial məsuliyyətdir. Cəmiyyət, ailə və məktəblər bu məsələdə aktiv rol oynamalı, xüsusilə gənclərin nikotinlə tanış olmasının qarşısı alınmalıdır. Reklam, sosial media və marketlərdə bu məhsulların “moda” kimi təqdim olunması məhdudlaşdırılmalı, insanlara onların real təsirləri açıq şəkildə izah edilməlidir.
Siqaret asılılığı sadəcə bir vərdiş deyil, bir növ müasir dövrün səssiz epidemiyasıdır. Bu epidemiyanın qarşısını almağın yeganə yolu, fərdin öz sağlamlığının məsuliyyətini dərk etməsi, dövlətin isə bu istiqamətdə ardıcıl və qətiyyətli addımlar atmasıdır. Texnologiya və “modernlik” pərdəsi arxasında gizlənən bu təhlükə ilə mübarizə yalnız qadağalarla deyil, həm də düşüncə dəyişimi ilə mümkündür. Sağlam cəmiyyət siqaret tüstüsü ilə deyil, təmiz nəfəs və sağlam düşüncə ilə formalaşır.
AzNews.az