İbtidai icmalardan bəri qonaqlıq və birlikdə yemək yemək insanların sosial kimliyinin əsas hissəsi olub. Bu ənənə, ailə və dost çevrələrinin bir araya gələrək münasibətləri gücləndirməsinə, sosial dəyərlərin nəsildən-nəslə ötürülməsinə və emosional bağların möhkəmlənməsinə xidmət edib. Qonaqlıq həm də paylaşma mədəniyyətinin, mehribanlığın və qarşılıqlı dəstəyin ifadəsi kimi formalaşıb. Azərbaycan cəmiyyətində də bu ənənə qədimdən ailə institutunun ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirilib. Toy, ad günü, Novruz süfrəsi və ya sadəcə bir axşam yeməyi - bütün bunlar bir növ sosial əlaqələrin təzahür forması olub.
Lakin müasir dövrdə bu ənənənin forması və tezliyi ciddi dəyişikliklərə məruz qalıb. Urbanizasiya, sürətli həyat tərzi, fərdiyyətçiliyin yüksəlişi və texnologiyanın gündəlik münasibətlərə təsiri nəticəsində evdə toplanmaq və birlikdə yemək yemək ənənəsi əvvəlki kimi mərkəzi rol oynamır. Məsələn, şəhər həyatının ritmi, iş qrafiklərinin sıxlığı və fərdlərin şəxsi zaman ehtiyaclarının artması, ailə üzvlərinin və dostların bir süfrə ətrafında toplanmasını çətinləşdirir. Bir çox hallarda yemək ictimai yerlərdə - restoran və kafelərdə qəbul olunur, bu da ailədaxili ünsiyyətin təbii formasını dəyişdirir.
Sosioloqlar bu prosesi sosial strukturun və gündəlik münasibətlərin fərdiləşməsi ilə əlaqələndirirlər. Amerikalı sosioloq Riçard Sennet fərdiyyətçiliyin müasir cəmiyyətlərdə emosional yaxınlığı zəiflədən amillərdən biri olduğunu vurğulayır. Onun fikrincə, insanlar şəxsi sərhədləri və müstəqilliyi qorumaq məqsədilə ictimai və ailəvi münasibətlərdə məsafə yaradırlar. Bu hal Azərbaycan kimi kollektivist mədəniyyətə malik cəmiyyətlərdə də hiss olunur. Artıq bir çox ailələrdə ortaq süfrə mədəniyyəti əvvəlki qədər güclü deyil; ailə üzvləri müxtəlif vaxtlarda yemək yeyir, bəzən hətta fərqli otaqlarda.
Urbanizasiya və şəhər həyatının intensivliyi sosial qarşılıqlı əlaqələrə daha bir maneə yaradır. Məsələn, Bakı kimi böyük şəhərlərdə yaşayan gənclər işdən sonra vaxtlarının çoxunu yolda və ya sosial mediada keçirirlər. Nəticədə real ünsiyyət üçün enerji və zaman az qalır. Psixoloqlar bu vəziyyəti “emosional tükənmə” ilə əlaqələndirirlər. İnsanlar bir-biri ilə görüşmək istəsələr belə, çox vaxt rahatlıq zonasına çəkilərək onlayn ünsiyyətlə kifayətlənirlər. Bu da əlaqələrin səthi və qısaömürlü olmasına gətirib çıxarır.
Texnologiyanın sosial münasibətlərə təsiri də bu dəyişimin mühüm səbəblərindən biridir. Sosial şəbəkələr, mesajlaşma tətbiqləri və rəqəmsal ünsiyyət vasitələri fiziki toplanışları qismən əvəz etsə də, real emosional təmasın yerini tam tuta bilmir. Məsələn, ailə üzvləri bir-birinə yaxın yaşasa da, çox vaxt əlaqə üçün telefon və mesajlaşmadan istifadə edir, bir araya gəlmək isə nadir hallarda baş verir. Azərbaycan ailələrində nənə-baba və nəvələr arasında olan ənənəvi yaxınlıq da bu yeni texnoloji reallıqlar qarşısında zəifləyir.
Mədəniyyətşünasların fikrincə, bu proses təkcə sosial strukturun deyil, həm də dəyərlər sisteminin dəyişməsini göstərir. Əvvəllər kollektiv kimlik əsas dəyər sayılırdı, indi isə fərdi uğur, özünüreallaşdırma və şəxsi sərbəstlik ön plana keçir. Gənc nəsil üçün dostlarla onlayn oyun oynamak, sosial şəbəkədə bir-birinə cavab yazmaq, birgə süfrədə oturmaq qədər sosial təcrübə sayılır. Bu isə sosial bağların formasını dəyişdirir, amma tamamilə yox etmir - sadəcə, başqa bir müstəviyə keçir.
Bununla belə, Azərbaycan cəmiyyətində ailə bağları hələ də mədəni və mənəvi əsaslardan biri olaraq qalır. Xüsusilə kənd yerlərində və kiçik şəhərlərdə qonaqlıq, toy, nişan və yas mərasimləri hələ də icma əlaqələrinin qorunmasında mühüm rol oynayır. Burada hələ də “birlikdə yemək” insan münasibətlərinin ən səmimi forması kimi qəbul olunur. Bu fakt göstərir ki, ənənə dəyişsə də, tamamilə itməyib; sadəcə, yeni ictimai və texnoloji reallıqlara uyğun şəkildə transformasiya olub.
Nəticə olaraq, müasir dövrdə ailə və dost çevrəsində bir araya gəlmək ənənəsi sosial və texnoloji dəyişikliklərə uyğunlaşaraq yeni formalar qazanır. Qonaqlığın mədəni mahiyyəti zəifləməsə də, onun praktik həyata keçirilmə forması fərqlənib. Artıq emosional yaxınlıq, bir süfrə ətrafında fiziki toplanmaqdan çox, qarşılıqlı anlayış və əlaqəni rəqəmsal vasitələrlə qoruma səviyyəsində özünü göstərir. Bu, müasir insanın reallığıdır - zaman çatışmazlığı, fərdi prioritetlər və texnoloji asılılıq arasında tarazlıq tapmaq cəhdi..
Nuray,
AzNews.az