Uşaqsız həyat seçimi, yəni “childfree” anlayışı, XX əsrin ikinci yarısından etibarən Qərb cəmiyyətlərində daha çox görünməyə başlayıb və son onilliklərdə qlobal miqyasda ictimai müzakirələrin mövzusuna çevrilib. Qlobal doğum səviyyələrinin enməsi, ailə modellərinin dəyişməsi və fərdiyyətçiliyin güclənməsi nəticəsində bu seçim daha çox insan tərəfindən qəbul edilən bir həyat tərzinə çevrilir. BMT-nin Əhali Fondunun məlumatına görə, 1950-ci illərdə dünya üzrə doğum əmsalı 4,9 idisə, 2024-cü ildə bu göstərici 2,2-yə enib. OECD məlumatlarına əsasən, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə 40 yaşdan yuxarı qadınlar arasında uşaqsızlıq payı 20 faizə çatır. Bu, həm demoqrafik, həm də sosial dəyərlərin dəyişdiyini göstərir.
Son onilliklərdə bir çox ölkələrdə doğum səviyyəsinin əvəzləmə həddindən aşağı düşməsi müşahidə olunur. Məsələn, Cənubi Koreyada 2024-cü ildə ümumi doğum əmsalı 0,75, Yaponiyada isə 1,15 olub. Bu göstəricilər, yalnız uşaqsızlıq seçiminin deyil, həm də iqtisadi, sosial və mədəni amillərin təsirini əks etdirir. Yüksək yaşayış xərcləri, mənzil problemləri və iş həyatının qeyri-sabitliyi valideynlik qərarlarını çətinləşdirir. Lakin bütün bu amillər içində “childfree” seçimi daha çox fərdi planlama və sosial dəyişimin təzahürü kimi görünür.
Azərbaycanın vəziyyəti fərqli olsa da, oxşar meyllər müşahidə olunur. 2023-cü ildə ölkədə ümumi doğum əmsalı təxminən 1,55 səviyyəsində olub. Şəhərlərdə yaşayan gənc ailələr arasında doğumun təxirə salınması, nikah yaşının yüksəlməsi və boşanma hallarının artması bu seçimin sosial fonunu gücləndirir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk yarısında evliliklər artsa da, doğumların aylıq dinamikasında azalma tendensiyası qalmaqdadır.
Müasir dövrdə fərdi azadlıq, özünüreallaşdırma və şəxsi rifah dəyərləri ön plana çıxıb. Bir çox insan üçün uşaq sahibi olmamaq qərarı sadəcə valideynliyə maraqsızlıqdan deyil, həyatın digər sahələrinə diqqət ayırmaq istəyindən irəli gəlir. ABŞ-da aparılan sorğulara görə, 50 yaşdan aşağı respondentlərin əhəmiyyətli hissəsi uşaq sahibi olmama səbəbini “sadəcə istəməmək” kimi göstərib. Bu, rasional və şüurlu seçim kimi qəbul edilir.
İqtisadi qeyri-müəyyənlik, mənzil problemləri və iş stressi də bu qərara təsir edən mühüm amillərdəndir. Psixoloqlar qeyd edirlər ki, müasir insan valideynliyin gətirdiyi məsuliyyəti yalnız emosional deyil, həm də iqtisadi yük kimi dəyərləndirir. Bu da qərar prosesini daha uzunmüddətli və düşünülmüş edir.
Cəmiyyətin dəyərləri dəyişdikcə ailə və nəsil anlayışına baxış da çevrilir. Qadınların təhsil səviyyəsinin artması və əmək bazarında iştirakının yüksəlməsi, valideynlik rollarının bərabər bölüşdürülmədiyi hallarda doğum qərarını çətinləşdirir. Gender bərabərliyi istiqamətində ləng inkişaf uşaqsızlıq seçiminin artmasına təsir edən faktorlardandır.
Azərbaycan kontekstində bu tendensiya iki istiqamətdə özünü göstərir. Kənd yerlərində çoxuşaqlı ailə norması güclü olaraq qalır. Şəhərlərdə isə fərdi planlama və sosial təzyiqin azalması sayəsində “childfree” mövzusuna daha neytral yanaşma formalaşır. Artıq bəzi gənc ailələrdə bu mövzu açıq şəkildə müzakirə olunur və fərdi seçim kimi qəbul edilir.
Sosial media “childfree” həyat tərzinin görünməsini asanlaşdırıb. Onlayn platformalarda təcrübə paylaşımı, məlumatlandırıcı kontent və ictimai müzakirələr fərdlərin qərarlarına təsir edir. Bununla yanaşı, valideynlik və “childfree” həyat tərzinin media vasitəsilə idealizə olunması da real gözləntilərlə təcrübə arasında fərq yaradır. Bu səbəbdən balanslı və faktlara əsaslanan ictimai diskurs vacibdir. OECD-nin məlumatlarına əsasən, 1975-ci il doğumlu qadın nəsli arasında daimi uşaqsızlıq səviyyəsi 20 faizə yaxınlaşır. ABŞ-da 2018–2021-ci illər arasında uşaq sahibi olmağı planlamayanların payı 37 faizdən 44 faizə yüksəlib. Cənubi Koreya və Yaponiyada mənzil bahalılığı, iş-həyat balansının zəifliyi və sosial gözləntilər bu qərarın struktur səbəblərini dərinləşdirir.
Azərbaycan reallığında isə urbanizasiya və təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi fonunda “childfree” seçimi daha çox fərdi və sosial şərtlərin balansında formalaşır. Kənd və şəhər arasındakı dəyərlər fərqi bu tendensiyanın vahid modelini müəyyənləşdirməyə imkan vermir.
“Childfree” seçimi müasir cəmiyyətlərdə fərdi azadlıq, sosial dəyərlər və iqtisadi reallıqların kəsişməsində yaranan bir fenomendir. Bu, əxlaqi və ya emosional deyil, daha çox struktur və fərdi planlamaya əsaslanan bir qərardır. Azərbaycan cəmiyyətində bu mövzu hələ tam qəbul olunmasa da, dəyişən sosial mühit və urban mədəniyyət bu müzakirələri daha açıq və rasional hala gətirir. Əsas məsələ fərdi seçimə hörmət, sosial siyasətin ədalətli olması və informasiya əsaslı ictimai dialoqun təşviqidir.
Nuray,
AzNews.az