Müasir dövrdə insanın həyatına hakim kəsilən əsas tendensiyalardan biri planlaşdırmadır. İnsanlar artıq yalnız iş və təhsil deyil, şəxsi münasibətlər, istirahət, hətta emosional reaksiyalarını belə əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa çalışırlar. Zamanın sürətlənməsi, rəqabətin artması və texnologiyanın həyatın hər anına nəzarət imkanları yaratması ilə təsadüf anlayışı sanki həyatımızdan çıxarılıb. Bu vəziyyət bir tərəfdən səmərəlilik və təhlükəsizlik hissi yaratsa da, digər tərəfdən azadlıq duyğusunu zəiflədir. Planlı həyat azadlığın deyil, nəzarətin simvoluna çevrilib.
İnsanın həyatı üzərində nəzarət hissinə ehtiyacı qədim instinktlərlə bağlıdır. Təhlükəsizlik, sabitlik və proqnozlaşdırıla bilən gələcək arzusunun arxasında qorxu - itirmək, uğursuz olmaq və xaosla üzləşmək qorxusu dayanır. Planlaşdırma bu qorxuların kompensasiya mexanizmi kimi çıxış edir. Psixoloqlar qeyd edirlər ki, planlı həyat insana struktur və məqsəd verir, lakin eyni zamanda daxili gərginliyi də artırır. Çünki həyatın təbiəti etibarilə dəyişkəndir və planlar reallıqla toqquşduqda insan özünü uğursuz kimi hiss edir. Bu, nəzarət illüziyası yaradır. İnsan düşünür ki, hər şeyi idarə edir, amma əslində hadisələrə qarşı elastikliyini itirir.
Tarix boyu bir çox elmi və mədəni kəşflər təsadüf nəticəsində yaranıb. Aleksandr Fleminqin penisilini kəşfi və ya Nyutonun alma ağacının altında düşündüyü an kimi nümunələr göstərir ki, təsadüf yaradıcılığın mühərrikidir. Təsadüf insana yeni baxış bucaqları açır, çünki planlaşdırılmayan anlarda beyin qeyri-adi əlaqələr qurur. Psixoloqların fikrincə, spontan qərarlar beyində dopamin ifrazını artırır, bu da insanın motivasiyasını və yaradıcılıq qabiliyyətini yüksəldir. Beləliklə, təsadüflərin yoxluğu, əslində, yaradıcılığın yoxluğu deməkdir.
Sosial media və rəqəmsal texnologiyalar insan həyatına nəzarəti daha da sistemli hala gətirib. “Productivity apps”, “time management” kursları, “self-tracking” proqramları və “life coach” mədəniyyəti insanlara öz həyatlarını optimallaşdırmaq və izləmək imkanı verir. Lakin bu, eyni zamanda, daxili azadlığı məhdudlaşdırır. İnsan öz həyatını ölçülər və statistikalar çərçivəsində görməyə başlayır. Sosial mediada hər gün paylaşılan mükəmməl səhər rutinləri, planlaşdırılmış günlər və “ideal balans” obrazları insanların reallıq hissini dəyişir. Beləliklə, həyat təcrübə olmaqdan çıxır, performansa çevrilir.
Əvvəlki nəsillər üçün həyat planı daha çox sosial məsuliyyətlə bağlı idi - ailə qurmaq, iş sahibi olmaq, cəmiyyətə faydalı fərd kimi yaşamaq. Bu gün isə planlama fərdiyyətçiliyin göstəricisinə çevrilib. “Mən kim olmaq istəyirəm?” sualı “nə qədər səmərəli yaşayıram?” sualı ilə əvəzlənib. Müasir nəsil üçün nəzarət sadəcə zərurət deyil, identiklik formasıdır. Bununla belə, qeyri-planlılıq və spontan qərarlar keçmişdə “risk” sayıldığı halda, indi azadlığın simvolu kimi yenidən dəyərləndirilir.
İnsanın azadlıq istəyi ilə təhlükəsizlik ehtiyacı daim toqquşur. Planlı həyat bu balansın təhlükəsizlik tərəfini gücləndirir, lakin azadlıq tərəfini zəiflədir. Hər addımın ölçüldüyü, hər hadisənin proqnozlaşdırıldığı bir dünyada təsadüf üçün yer qalmır. Halbuki, təsadüf həyatın təbii axışını təmsil edir. Nəzarətin həddən artıq olması insanı mexaniki həyata sürükləyir, spontanlığa yer buraxmır və nəticədə insan azadlıq hissini itirir. Paradoks ondadır ki, nəzarət güvən hissini artırsa da, insanın daxili azadlığını azaldır.
Nəticədə, müasir insan öz həyatını idarə etmək istəyərkən onunla birlikdə azadlığını da idarə etməyə çalışır, amma azadlıq idarə oluna bilən anlayış deyil. Bəzən ən böyük azadlıq planın olmamasında, bəzən isə təsadüfün gətirdiyi gözlənilməzlikdə gizlidir.
Nuray,
Aznews.az