Müasir dünyada tullantıların miqdarı iqtisadi inkişafın yan təsiri kimi artmaqda davam edir. BMT-nin məlumatına əsasən, hər il dünyada 2 milyard tondan çox bərk məişət tullantısı yaranır və bunun yalnız təxminən üçdə biri təkrar emal edilir. Qalan hissə ya yandırılır, ya da zibilliklərdə toplanır. Bu vəziyyət təkcə ekoloji təhlükə deyil, həm də iqtisadi itkilər yaradır, çünki tullantıların çoxu əslində istehsal zəncirinə yenidən daxil edilə biləcək potensial resurslardır. Məhz bu kontekstdə dairəvi iqtisadiyyat anlayışı son illərdə sürətlə aktuallaşır.
Dairəvi iqtisadiyyatın mahiyyəti resursların istifadəsini minimuma endirmək, məhsulların ömrünü uzatmaq və tullantıların iqtisadi dəyərə çevrilməsini təmin etməkdir. Avropa İttifaqı və Yaponiyada tətbiq olunan modeldə məqsəd istehsal-tüketim dövranını qapalı sistemə çevirmək, yəni tullantını xammal kimi yenidən dövriyyəyə qaytarmaqdır. Məsələn, Avropa Komissiyasının 2024-cü il hesabatına əsasən, dairəvi iqtisadiyyata keçid nəticəsində ÜDM-də 0,5-0,7% artım, yeni iş yerlərində isə 700 minədək artım gözlənilir. Bu, tullantı idarəçiliyini yalnız ekoloji məsələ deyil, həm də iqtisadi fürsət kimi dəyərləndirməyə imkan verir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, düzgün tətbiq edilən resurs dövriyyəsi modeli dövlət büdcəsi üçün qənaət, biznes üçün yeni gəlir mənbəyi, əhali üçün isə daha təmiz yaşayış mühiti yaradır. Məsələn, İsveçdə bərk məişət tullantılarının təxminən 99%-i ya təkrar emal, ya da enerji istehsalında istifadə olunur. Bu sistem nəticəsində ölkə zibil idxal edən azsaylı dövlətlərdən birinə çevrilib. Sinqapurda isə tullantıların yandırılmasından alınan enerji ilə minlərlə mənzil elektriklə təmin edilir. Bu modellər göstərir ki, texnoloji baza və planlı idarəetmə olduğu halda tullantıların dəyəri sıfırdan çox ola bilər.
Azərbaycanın da son illərdə bu istiqamətdə addımları nəzərəçarpandır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən layihələr çərçivəsində tullantıların çeşidlənməsi, təkrar emal müəssisələrinin təşviqi və tullantısız istehsal texnologiyalarının tətbiqi prioritet istiqamətlərə daxil edilib. Bakıda fəaliyyət göstərən tullantı emalı zavodları və "ASAN xidmət" çərçivəsində həyata keçirilən maarifləndirmə təşəbbüsləri artıq ictimai vərdişlərin formalaşmasına təkan verir. Bununla belə, tullantıların 70%-dən çoxunun hələ də zibilliklərə atıldığı faktı struktur islahatlarının davamlı olmasının vacibliyini göstərir.
Tullantı idarəçiliyinin iqtisadi tərəfləri nəzərə alındıqda, bu sahədə özəl sektorun rolu daha da ön plana çıxır. Əgər müəssisələr tullantıların çeşidlənməsi və təkrar istifadəsi prosesinə sərmayə yatırsa, bu, həm istehsal xərclərinin azalmasına, həm də yeni məhsul kateqoriyalarının yaranmasına gətirib çıxara bilər. Məsələn, plastik tullantılardan tikinti materialları, tekstil tullantılarından isə izolyasiya məhsulları istehsalı artıq dünya bazarında real praktikadır. Azərbaycanda da bu istiqamətdə kiçik bizneslərin təşviqi həm məşğulluq artımına, həm də ekoloji yükün azaldılmasına şərait yaradar.
Dairəvi iqtisadiyyat yalnız tullantıların idarə edilməsini deyil, həm də resursların həyat dövrünü dəyişməyi tələb edir. Məhsullar elə dizayn edilməlidir ki, onların parçalanması, yenilənməsi və təkrar istifadəsi asan olsun. Bu baxımdan təhsil və texnoloji innovasiyalar həlledici rol oynayır. Əgər gələcək nəsillər istehsalı təkcə istehlakla deyil, davamlılıq prinsipi ilə əlaqələndirməyi öyrənsələr, tullantı problemi köklü şəkildə azalar.
Dairəvi iqtisadiyyata keçid, əslində, cəmiyyətin məsuliyyət modelini dəyişməkdir. Burada təkcə dövlətin və biznesin deyil, hər bir vətəndaşın davranışı da rol oynayır. Çünki hər atılmış qab, kağız və ya batareya ya iqtisadi resursa çevrilir, ya da təbiətə geri dönməz zərər vurur. Əgər tullantıya baxış dəyişərsə, zibillik anlayışı da öz mənasını itirər.
Tullantılardan dəyər yaratmaq, zibilin iqtisadi resursa çevrilməsi XXI əsrin reallığına çevrilməkdədir. Bu prosesin uğuru isə yalnız texnologiyalardan deyil, həm də düşüncə tərzindən asılıdır. Dairəvi iqtisadiyyat gələcəyin iqtisadi modelidir və bu gələcək artıq formalaşmağa başlayıb.
Nuray,
Aznews.az