2026-cı ilin büdcə zərfində Azərbaycanın vergi sistemində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə biləcək bir mexanizm - üfüqi monitorinqlərin tətbiqi nəzərdə tutulur. Təklif olunan dəyişikliklərə əsasən, bu mexanizm vergi ödəyiciləri ilə dövlət orqanları arasında qarşılıqlı nəzarət, məlumat mübadiləsi və şəffaflıq əsasında əməkdaşlıq formatı yaradacaq. Üfüqi monitorinqin əsas məqsədi vergilərin düzgün hesablanması, vaxtında və tam şəkildə ödənilməsinə nəzarətin daha müasir və effektiv formada aparılmasıdır. Eyni zamanda, bu sistem ənənəvi vergi yoxlamalarından fərqli olaraq, vergi ödəyiciləri ilə daimi və operativ əlaqə modeli qurmağı nəzərdə tutur.
Yeni mexanizmin tətbiqi Azərbaycan üçün iqtisadi idarəetmədə struktur dəyişikliyə doğru atılan mühüm addım kimi qiymətləndirilə bilər. Qlobal miqyasda üfüqi monitorinq modeli ilk dəfə Niderlandda 2005-ci ildə tətbiq olunub və sonradan Avstraliya, İrlandiya, Danimarka, Yaponiya və Norveç kimi ölkələrdə vergi sistemlərinin əsas komponentlərindən birinə çevrilib. Bu sistemin məqsədi dövlət orqanları ilə biznes arasında qarşılıqlı etimadın qurulması və könüllü vergi intizamının təşviq edilməsidir. Ənənəvi audit yanaşmalarından fərqli olaraq, üfüqi monitorinq qarşılıqlı şəffaflıq, risklərin əvvəlcədən aşkarlanması və ortaq məsuliyyət prinsipinə əsaslanır. Bu, həm dövlətin nəzarət yükünü azaldır, həm də biznes mühitində proqnozlaşdırıla bilənlik yaradır.
Azərbaycan üçün bu modelin tətbiqi xüsusilə iri və orta sahibkarlıq subyektləri üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki yeni qaydalara əsasən, üfüqi monitorinqə yalnız müəyyən texnoloji və institusional tələbləri qarşılayan şirkətlər daxil ola biləcəklər. Mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılmış proqram təminatı ilə aparılması və daxili nəzarət sistemlərinin tətbiqi bu prosesin əsas şərtlərindəndir. Bu, bir tərəfdən rəqəmsal transformasiyanın sürətlənməsinə, digər tərəfdən isə biznesin daxili idarəetmə standartlarının beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılmasına təkan verəcək. Beləliklə, üfüqi monitorinq həm fiskal intizam, həm də korporativ mədəniyyət baxımından müsbət təsir potensialına malikdir.
Beynəlxalq təcrübədə bu sistemin tətbiqi nəticəsində vergi nəzarəti ilə bağlı inzibati xərclərin azaldığı, vergi ödəyiciləri ilə dövlət arasında mübahisələrin 30-40 faiz azaldığı müşahidə olunur. Niderland və Norveçdə aparılan qiymətləndirmələr göstərir ki, üfüqi monitorinq münasibətləri biznesin vergi hesabatlarında səhvlərin azalmasına, eyni zamanda dövlətin gəlir proqnozlarının daha dəqiq formalaşmasına imkan yaradır. Azərbaycanın bu modelə keçidi də analoji nəticələr doğura bilər, xüsusən də iri sahibkarlıq subyektləri üçün şəffaflıqla bərabər inzibati sabitlik təmin olunar.
Üfüqi monitorinqin tətbiqi vergi inzibatçılığında yeni davranış modelinin formalaşmasına xidmət edir. Əgər əvvəlki sistemlərdə nəzarət prinsipi retrospektiv idi, yəni əməliyyatlar baş verdikdən sonra audit aparılırdısa, bu mexanizm proaktiv yanaşma üzərində qurulur. Bu isə risklərin erkən mərhələdə müəyyən edilməsinə, pozuntuların qarşısının alınmasına və vergi orqanlarının resurslarının daha rasional istifadəsinə imkan verir. Bu yanaşma eyni zamanda sahibkarlıq mühitinin sabitliyinə və dövlət-biznes münasibətlərində etimadın möhkəmlənməsinə töhfə verəcək.
Azərbaycan iqtisadiyyatında son illərdə rəqəmsallaşma, vergi inzibatçılığının sadələşdirilməsi və şəffaflığın artırılması istiqamətində görülən tədbirlər fonunda üfüqi monitorinq bu siyasətin növbəti mərhələsi kimi çıxış edir. Bu, həm də dövlətin vergi sisteminin beynəlxalq standartlara inteqrasiyası və riskə əsaslanan idarəetmə mexanizmlərinə keçidini göstərir. Bu modelin uğurlu tətbiqi nəticəsində vergi sisteminin çevikliyi və biznesin hesabatlılıq səviyyəsi yüksələr, eyni zamanda, dövlətin fiskal dayanıqlığı daha da güclənər.
Beləliklə, üfüqi monitorinqlərin tətbiqi Azərbaycan üçün yalnız vergi nəzarətinin təkmilləşdirilməsi deyil, həm də iqtisadi idarəetmədə institusional yenilənmənin göstəricisidir. Bu yanaşma dövlətin iqtisadi subyektlərlə əməkdaşlıq mədəniyyətini gücləndirəcək, şəffaf və proqnozlaşdırıla bilən biznes mühitinin formalaşmasına real təkan verəcək. Nəticə etibarilə, bu islahat vergi intizamını yalnız inzibati deyil, həm də mədəni və davranış səviyyəsində formalaşdıracaq.
Nuray,
Aznews.az