“2015-ci ildə formatın tətbiqindən bəri prezidentlər səviyyəsində keçirilən ikinci sammitin təhlükəsizlik əməkdaşlığı, təchizat zəncirləri, enerji və rəqəmsal texnologiya mövzuları üzərində qurulduğu deyilir. Görüş ABŞ-ın regionla əlaqələrini dərinləşdirməyə çalışdığı və Mərkəzi Asiya hökumətlərinin şaxələndirilmiş tərəfdaşlıqlar qurduğu bir vaxtda baş verir. ABŞ ilə C5+1 formatı 2015-ci ildə regionun digər ölkələrlə istifadə etdiyi formata bənzər bir formata uyğun olaraq yaradılıb. Platforma, iqtisadiyyat, enerji və ətraf mühit, eləcə də təhlükəsizlik mövzularına yönəlmiş nazirləri, ekspertləri və işçi qruplarını bir araya gətirərək yüksək səviyyəli əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirib. Platforma həmçinin 2022-ci ildə yeni daimi katibliklə genişlənib. 2023-cü ildə o vaxtkı prezident Co Bayden BMT Baş Assambleyası çərçivəsində Nyu-Yorkda ilk C5+1 prezidentlər sammitinə ev sahibliyi edib. Əsas mövzular nəqliyyat dəhlizləri və təchizat zəncirləri, enerji və vacib minerallar, rəqəmsallaşdırma və süni intellekt, eləcə də biznesdən biznesə (B2B) əməkdaşlığını əhatə edir. Qazaxıstan Prezidenti Kasım Jomart Tokayevin Vaşinqtona səfəri də oldu ki, bu da ABŞ-ın Cənubi və Orta Asiya üzrə xüsusi elçisi Serxio Qor və Dövlət katibinin birinci müavini Kristofer Landau ilə Astanada görüşməsindən cəmi bir həftə sonra baş tutdu. Qazaxıstandan sonra Qor və Landau Özbəkistana da səfər etdilər. Hətta Dövlət Departamentinin mətbuat açıqlamasına görə, hər iki ölkədə onlar "geniş iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərini" müzakirə ediblər. Ard-arda davam edən diplomatik fəaliyyət region hökumətlərinin iqtisadi tərəfdaşlıqları şaxələndirməyə və nəqliyyat əlaqələri, enerji keçidi, vacib mineralların inkişafı üçün investisiyaları təmin etməyə çalışdıqları bir vaxtda ABŞ-ın isə Mərkəzi Asiya ilə birbaşa əlaqə qurmaq üçün artan səyləri fonunda baş tutur. Mərkəzi Asiya ABŞ üçün önəmli regiondur, çünki rəqəmlər göstərir ki, Mərkəzi Asiyanın ABŞ-a ixracının təxminən 97%-i Qazaxıstandan gəlir. Qazaxıstan Ticarət və İnteqrasiya Nazirliyinin məlumatına görə, ikitərəfli ticarət 2024-cü ildə əvvəlki ilə nisbətən 4,1% artaraq 4,2 milyard dollara çatıb. Bu baxımdan Tramp administrasiyası C5+1-i regional əməkdaşlıq üçün vacib mexanizm kimi görür. Vaşinqtonda keçirilən sammitin C5+1 dialoqunun inkişafında mühüm mərhələ olacağı və ona daha strateji istiqamət verəcəyi gözlənilir”.
Bu fikirləri Aznews.az-a açıqlamasında siyasi şərhçi Şəbnəm Həsənova deyib.
Qeyd edək ki, ABŞ Prezidenti Donald Tramp və Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan liderləri arasında noyabrın 6-da Vaşinqtonda “Mərkəzi Asiya–ABŞ” (C5+1) formatında sammit keçiriləcək. Bu, sözügedən formatda təşkil olunan ikinci sammit olacaq. İlk görüş 2023-cü ildə BMT Baş Assambleyasının kuluarlarında, ABŞ-ın o zamankı Prezidenti Co Baydenin dövründə Nyu-Yorkda baş tutmuşdu. Sammit ərəfəsində ABŞ-ın Cənubi və Mərkəzi Asiya üzrə xüsusi elçisi Serxio Qor və dövlət katibinin müavini Kristofer Landau Mərkəzi Asiyaya səfər ediblər.
Siyasi şərhçi bildirib ki, xüsusilə yaşıl enerji, vacib mineralların hasilatı və emalı, həmçinin ABŞ-ın Mərkəzi Asiyanın infrastruktur və innovasiya sektorlarına investisiya imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində birgə layihələrə diqqət yetiriləcək.
"Transxəzər regionunun yüksəlişi, ABŞ təchizat zəncirlərinin və nəqliyyat dəhlizlərinin şaxələndirilməsi, Amerikanın ÇXR ilə əlaqəli strateji sektorlardan riskləri azaltması və qarşıdan gələn Milli Təhlükəsizlik Strategiyasının yarımkürə müdafiəsinə yönəlməsi prosesi gedir. Bütün bu prioritetlər bir əsas tələb üzərində cəmləşir: Şimali Amerikanın texnologiya və müdafiə sənayesi bazalarını qorumaq üçün vacib olan nadir torpaq və vacib mineralların sabit, şaxələndirilmiş axınının təmin edilməsi. Qazaxıstan Azərbaycanla yanaşı, Transxəzər regionunda Vaşinqton üçün iki vacib tərəfdaşdan biridir. Qazaxıstan təmiz enerji, müdafiə və qabaqcıl istehsal üçün vacib olan dünyanın ən böyük nadir və sənaye metal ehtiyatlarına malikdir, lakin onun tam potensialı hələ də istifadə olunmayıb. Tramp bunda maraqlıdır. Qazaxıstanın milli dəmir yolu şəbəkəsinin modernləşdirilməsinə olan strateji marağı onun bu yaxınlarda ABŞ istehsalı olan 4,2 milyard dollarlıq Wabtec lokomotivlərini alması ilə nümayiş etdirilir ki, bu da quru infrastrukturunun möhkəmliyinin mineral resurslara çıxış qədər vacib olduğunu göstərir. Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan xəttinə həddindən artıq asılılıqdan qaçınmaq, Aktau limanı vasitəsilə Xəzər dənizindən keçərək Bakıya və Cənubi Qafqazdan keçərək Avropaya, Qərbdə orta axın emalı və aşağı axın istehsalı üçün mineral ixracını təmin etmək üçün çox vacib olacaq. Transxəzər regionu Mərkəzi Asiyanın hüdudlarından da kənara çıxır. ABŞ rəsmiləri C5+1 platformasını genişləndirərək Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanı da əhatə edə biləcəklərini, Cənubi Qafqazı eyni əməkdaşlıq çərçivəsinə gətirən "C5+3" strukturu yarada biləcəklərini də təklif edirlər. Yaranan TRIPP gömrük sisteminin Qafqazdan Mərkəzi Asiyaya birləşdirilməsi Qazaxıstandan Türkiyəyə qədər uzanan vahid iqtisadi dəhlizi möhkəmləndirəcək və Avrasiya boyunca ABŞ-ın davamlı əməkdaşlığını gücləndirəcək. ABŞ-ın Mərkəzi Asiyaya marağı əsaslıdır. Belə ki, ABŞ hökuməti tərəfindən “kritik” kimi müəyyən edilmiş 54 mineraldan ən azı 25-i Orta Asiyadadır və onların çoxunun böyük miqdarı var: qlobal manqanın 39%-i, xromun 30%-i, qurğuşunun 20%-i, sinkin 13%-i və titanın 9%-i. Qazaxıstan təkbaşına dünya uranının 43%-ni istehsal edir. Məhz bu kritik minerallar ölkədaxili icra sərəncamlarından və Ukrayna, Malayziya və Tayland kimi ölkələrlə yeni əməkdaşlıq müqavilələrindən sonra Tramp administrasiyasının xarici siyasət gündəliyinin ön sıralarına çıxdı. Əsas məqsəd qlobal təchizat zəncirində dominantlıq edən Çindən asılılığı azaltmaqdır. Digər Mərkəzi Asiya ölkəsinə gəldikdə, ABŞ-da yerləşən əmtəə şirkəti olan Traxys bu yaxınlarda Özbəkistanla kritik minerallar sektorunu araşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün 1 milyard dollarlıq saziş imzaladı. Zənn edirəm ki, kritik minerallar böyük hekayənin yalnız bir hissəsidir. Orta Asiya hökumətləri də diplomatiyalarını Vaşinqtonun inkişaf edən prioritetlərinə uyğunlaşdırmaq üçün yenidən düzənləyirlər ki, bu da kommersiya maraqlarını ön plana çıxarır. Görünür ki, Orta Asiya öz coğrafi taleyini nəzərə alaraq Çin ilə Rusiya arasında manevr edə bilər - xüsusən də ABŞ indi dünyanın aparıcı gücü kimi məsuliyyətlərindən imtina etdiyi üçün. O reallıq da var ki, hazırkı ABŞ administrasiyası Mərkəzi Asiya üçün indiyə qədər işləmək üçün ən asan administrasiyadır. Biznes maraqlarından Vaşinqtonun diqqətini cəlb etmək üçün istifadə etmək olar və artıq Rusiyadan nümayişkaranə şəkildə uzaqlaşmağa və ya demokratik islahatlara sadiq qalmağa ehtiyac yoxdur. Orta Asiya hökumətləri üçün kommersiya sövdələşmələri mənzərənin yalnız bir hissəsidir. Daha böyük məqsəd onların çoxvektorlu xarici siyasətini gücləndirməkdir. ABŞ-ın iştirakı olmadan bu siyasət tarazlığı itirir, çünki Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün yalnız Vaşinqton həm Moskvanı, həm də Pekini tarazlaşdıra bilər. Çoxvektorlu yanaşmanın gücləndirilməsi Rusiya-Çin əməkdaşlığının rekordlar qırdığı bir vaxtda xüsusilə vacibdir. Mərkəzi Asiya ümumilikdə onların yaxınlaşmasına qarşı deyil, lakin Rusiya və Çin regionda öz fəaliyyətlərini Mərkəzi Asiyada yerləşən ölkələri cəlb etmədən koordinasiya etdikdə iki qüdrət arasında ilişib qalmaq rahat mövqe deyil. Bir tarixi həqiqət də var. İndiyə kimi heç bir ABŞ prezidenti Orta Asiyaya ayaq basmayıb. Tramp isə zəngin bir regionu Vaşinqtona qaytarır. Bu günlərdə Trampın Mərkəzi Asiyaya tarixi səfər edib-etməyəcəyi siyasi kluarların açıq sualı olaraq qalır".
Rəfiqə Namazəliyeva,
AzNews.az