Qorxu və şiddət mühitinin müasir cəmiyyətdə təsirləri

Müasir cəmiyyətlərdə qorxu və şiddət, təkcə fiziki təhlükə kimi deyil, həm də emosional və sosial sahələrdə insanların gündəlik həyatına nüfuz edən geniş fenomen kimi qarşımıza çıxır. Şəhərlərdə artan cinayət halları, informasiya və media vasitəsilə yayılan şiddət görüntüləri, ailə və məktəb mühitində baş verən emosional zorakılıq, həm fərdi həm də kollektiv səviyyədə insan davranışını və psixoloji sağlamlığı təsir edir. Qorxu, yalnız təhlükədən müdafiə instinkti yaratmaqla kifayətlənmir, həm də uzunmüddətli stres, təşviş və emosional yüklənmə şəklində insanın gündəlik fəaliyyətinə əks olunur.

Uşaqlıq və gənclik dövründə emosional və fiziki zorakılıq şəraitində böyüyən fərdlərdə bir sıra psixoloji və davranışsal dəyişikliklər müşahidə olunur. Beynəlxalq araşdırmalar göstərir ki, bu dövrdə davamlı qorxu və şiddətə məruz qalmaq stres hormonlarının uzun müddət yüksək səviyyədə qalmasına səbəb olur ki, bu da beyin inkişafına və yaddaş formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Emosional inkişafın pozulması, aşağı özünəinam, aqressiv və ya geri çəkilmiş sosial davranışlar, həmçinin sosial əlaqələrdə etibarın zəifləməsi kimi nəticələr qeydə alınır. Uşaqların və gənclərin bu vəziyyətə qarşı müdafiə mexanizmləri fərqli şəkildə inkişaf edir; bəziləri emosional uzaqlaşma və daxili dünyaya çəkilmə ilə, digərləri isə hiperaktiv davranış və aqressiv reaksiyalarla adaptasiya etməyə çalışır.

Qorxu və şiddət mühiti yalnız uşaqlıqda deyil, həmçinin yetkinlikdə də uzunmüddətli emosional tükənməyə, xroniki stresə və təşviş pozuntularına yol açır. Sosial əlaqələrdə etibar problemləri, əmək və işgüzar münasibətlərdə performans azalması, həmçinin cəmiyyətdə izolyasiya və sosial çəkingənlik kimi nəticələr müşahidə olunur. Həyat boyu davam edən qorxu təcrübəsi, həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə sosial norm və davranışların formalaşmasına təsir göstərərək, cəmiyyətin dayanıqlığını zəiflədə bilər.

Son illərdə aparılan neyrobioloji tədqiqatlar, uzunmüddətli stres və qorxunun beyin strukturuna, xüsusilə hipokampus və amiqdala kimi emosional və yaddaş mərkəzlərinə təsirini ortaya qoyur. Yüksək kortizol səviyyəsi neyronların degenerasiyasına, yaddaş və öyrənmə qabiliyyətlərinin azalmasına səbəb ola bilir. Psixoloji tədqiqatlar isə göstərir ki, qorxu ilə uzun müddət yaşamaq emosional reaksiya mexanizmlərini də dəyişdirir, insanı daimi təhlükə axtarışına yönəldir və adaptiv davranış modellərini formalaşdırır.

Qorxu və şiddət nəsildən-nəslə ötürülə bilər. Ailə və sosial mühitdə uşaqlar valideynlərinin və yaxınlarının stres və təşviş reaktivliyini müşahidə edərək öyrənir və bu davranışlar onların gələcək adaptasiya mexanizmlərinə çevrilir. Bununla yanaşı, müdafiə strategiyaları - emosional dəstək, sağlam sosial əlaqələr, təhlükəsiz məkanlar yaratmaq və problem həll etmə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi - fərdlərin qorxu mühitinə qarşı dayanıqlılığını artırır.

Qorxu ilə yaşamaq, müasir işgüzar və sosial münasibətlərdə məhsuldarlığın və ünsiyyətin azalmasına səbəb ola bilər. İş yerində risklərin yüksək qiymətləndirilməsi, kollektivdə inamın azalması və sosial əlaqələrin zəifləməsi, həmçinin cəmiyyətin ümumi psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Bununla yanaşı, real həyatda qorxuya qarşı adaptiv davranışlar və sosial müdafiə mexanizmləri formalaşır ki, bu da fərdlərin stres və təşviş ilə başa çıxmasına kömək edir.

Praktiki tövsiyələr:

Emosional dəstək və psixoloji yardım: Uşaqlar və gənclər üçün təhlükəsiz və dəstəkləyici mühitin yaradılması, terapiya və psixoloji məsləhət xidmətlərinin əlçatanlığı.

Stresin idarə olunması: Mindfulness, meditasiya, nəfəs məşqləri və fiziki fəaliyyət stres hormonlarının səviyyəsini aşağı sala bilər.

Təhsildə və iş yerində təhlükəsiz mühit: Məktəblərdə və iş yerlərində zorakılıq və şiddətə qarşı sıfır tolerantlıq siyasəti.

Ailə və cəmiyyət dəstəyi: Ailə daxilində açıq ünsiyyət və dəstək, həmçinin icma proqramları vasitəsilə sosial əlaqələrin gücləndirilməsi.

Maarifləndirmə və məlumatlandırma: Şiddət və qorxu ilə başa çıxmaq üçün elmi əsaslı məlumatların ictimaiyyətə çatdırılması.

Qorxu və şiddət mühiti müasir cəmiyyətdə kompleks təsirlərə malikdir. Bununla belə, düzgün müdafiə mexanizmləri və adaptasiya strategiyaları vasitəsilə fərdlər və cəmiyyət qorxu ilə daha dayanıqlı şəkildə başa çıxa bilər.

Nuray,

AzNews.az