Təbii işığın bioloji ritmlərə təsiri uzun illərdir elmi tədqiqatların mərkəzindədir. İnsan orqanizmi günəş işığına uyğunlaşmış kompleks bioloji mexanizmlə fəaliyyət göstərir. Bu mexanizmin əsasını sirkadiyal ritm adlanan daxili bioloji saat təşkil edir. Günəş işığı bu ritmi tənzimləyərək yuxu, oyanıqlıq, hormon ifrazı və emosional vəziyyət kimi proseslərə birbaşa təsir göstərir. Süni işığın artan istifadəsi isə bu təbii balansı pozur və həm fizioloji, həm də psixoloji səviyyədə müxtəlif dəyişikliklər yaradır.
Müasir həyat tərzi günəş işığı ilə təmas imkanlarını məhdudlaşdırıb. Ofis, məktəb və yaşayış mühitlərində süni işıq mənbələri təbii günəş spektrindən fərqli dalğa uzunluğuna malikdir. Məsələn, LED və flüoresan lampalar əsasən mavi işıq komponentlərini gücləndirir ki, bu da melatonin hormonunun ifrazını azaldır. Melatonin orqanizmdə yuxu və istirahət ritmini tənzimləyən əsas biokimyəvi siqnaldır. Onun azalması yuxu pozğunluqları, stres, əsəbilik və emosional dalğalanmalara səbəb olur. Xüsusilə axşam saatlarında ekranlardan yayılan işıq beynə “gündüz” siqnalı göndərir və orqanizmi istirahət rejiminə keçməyə mane olur.
Bioloji ritmlərin pozulması uzunmüddətli perspektivdə daha geniş təsirlər doğurur. Elmi araşdırmalar sübut edib ki, təbii işıqla kifayət qədər təmasda olmayan şəxslərdə depressiya, diqqət dağınıqlığı və metabolik pozuntuların riski artır. Skandinaviya ölkələrində aparılan tədqiqatlar göstərib ki, günəşsiz aylarda insanların əhval-ruhiyyəsi kəskin şəkildə aşağı düşür, buna görə də “işıq terapiyası” (light therapy) kimi metodlar geniş tətbiq olunur. Bu terapiya xüsusi işıq panelləri vasitəsilə melatonin və serotonin balansını bərpa etməyə yönəlir. Serotonin əhvalın sabitliyini təmin edən neyromediator olduğundan, onun səviyyəsinin azalması emosional qeyri-sabitlik və enerjisizliklə nəticələnir.
Süni işığın təsiri təkcə fərdi səviyyədə deyil, sosial və iqtisadi müstəvidə də özünü göstərir. Uzun iş saatları, gecə növbələri və urbanizasiya artdıqca bioloji ritmlərlə sosial ritmlər arasında uyğunsuzluq dərinləşir. Bu vəziyyət məhsuldarlığın azalması, konsentrasiya problemləri və işçi sağlamlığında xroniki gərginlik kimi hallara gətirib çıxarır. Bəzi beynəlxalq şirkətlər artıq iş mühitində təbii işıq simulyasiyasına yönəlmiş texnologiyalar tətbiq edir. “Circadian lighting” adlanan bu sistemlər günün vaxtına uyğun işıq temperaturunu və parlaqlığını tənzimləyir, bununla da orqanizmin təbii ritminə yaxın mühit yaradır.
Təbii işığın insan həyatında rolu təkcə bioloji deyil, həm də psixoloji uyğunluğun əsasını təşkil edir. Günəşin ritmik dəyişkənliyi beyində zaman hissini, fəallıq dövrlərini və emosional çevikliyi formalaşdırır. Günün müxtəlif vaxtlarında təbii işığa məruz qalmaq bədənin enerji dövranını stabilləşdirir, hormon balansını qoruyur və beyin fəaliyyətini optimallaşdırır. Süni işıqla əvəzlənən mühitlərdə isə bu mexanizmlər zəifləyir və orqanizmin adaptasiya qabiliyyəti azalır.
Bu baxımdan, urbanizasiya və rəqəmsallaşma dövründə təbii işığa çıxışı artırmaq, iş və yaşayış mühitlərini bioloji uyğunluğa əsasən planlaşdırmaq sağlamlığın qorunması baxımından vacibdir. Təbii işığın bioloji ritmlərlə harmoniyası insanın fiziki və emosional sabitliyinin təməl sütunlarından biridir və müasir həyatın süni ritmləri ilə tarazlığın qorunması gələcək nəsillərin psixoloji rifahını müəyyən edən əsas faktorlardan biri olacaq.
Nuray,
Aznews.az