Modern dövrdə insanın vaxtının böyük hissəsi iş həyatına sərf edildiyi üçün peşə kimliyi şəxsi mənliyin ayrılmaz hissəsinə çevrilir. Bir çoxları üçün iş təkcə gəlir mənbəyi deyil, həm də özünü dərk etmə formasıdır. Bununla belə, iş kimliyinin həddindən artıq güclənməsi şəxsi həyatın solğunlaşmasına, emosional tükənməyə və mənlik hissəsinin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Bu fenomen psixologiyada "iş kimliyinin dominantlığı" kimi tanınır və həm fərdi rifah, həm də sosial münasibətlər baxımından diqqət tələb edir.
İş kimliyi insanın professional rolu ilə özünü necə tanıması, öz dəyərini nə ilə əlaqələndirməsi ilə bağlıdır. Araşdırmalar göstərir ki, beyin fəaliyyəti işdəki uğurlar və sosial tanınma ilə bağlı stimul aldıqda dopamin səviyyəsi yüksəlir, bu isə həmin kimliyin davranışlarda daha çox mərkəzə çəkilməsinə gətirib çıxarır. İşin həyatın mərkəzinə çevrilməsi nəticəsində insan öz şəxsiyyətini yalnız professional uğur və ya statusla qiymətləndirməyə başlayır.
İş kimliyinin formalaşması bioloji amillərlə yanaşı sosial mühitin təsiri altında baş verir. Sosial psixologiyada "rol nəzəriyyəsi" işin insanın mənlik strukturunda tutduğu yeri izah edir. Fərd gündəlik həyatının böyük hissəsini iş mühitində keçirdikcə sosial rolların dərəcəsi dəyişir, personal və professional "mən" arasındakı sərhədlər zəifləyə bilir. Xüsusilə yüksək məsuliyyət tələb edən peşələrdə beyin daim yüksək oyanıqlıq vəziyyətində qalır, kortizol səviyyəsi iş sonrası belə yüksək ola bilər. Bu isə insanın işdən ayrıldıqdan sonra belə "iş rejimində" qalmasına gətirib çıxarır.
Qlobal tədqiqatlar göstərir ki, işə həddindən artıq bağlılıq (workaholism) və iş kimliyinin dominantlığı psixoloji sağlamlıqla ciddi əlaqəlidir. "Journal of Occupational Health Psychology" jurnalında yayımlanan araşdırmaya görə, iş kimliyini şəxsi kimlikdən yuxarı qoyan insanlarda tükənmişlik sindromu 2.5 dəfə daha çox müşahidə olunur. Eyni zamanda, emosional balansın pozulması, yuxu keyfiyyətinin aşağı düşməsi, sosial əlaqələrin zəifləməsi kimi təsirlər də bu fenomenlə əlaqələndirilir.
Sosial mühit və mədəniyyət də iş kimliyinin formalaşmasına təsir edir. Urbanizasiya və rəqabət yönümlü şəhər həyatında “məşğul olmaq” bir növ status göstəricisinə çevrilib. İş saatlarının uzunluğu, davamlı rəqəmsal bağlılıq və performans təzyiqi fərdin özünü yalnız iş rolu ilə təsdiqləməsinə səbəb ola bilər. Bununla belə, ailə modelləri, fərdin dəyərləri və uşaqlıqdan formalaşan sosial gözləntilər də kimlik balansını müəyyən edir.
İş kimliyinin həddindən artıq güclənməsi şəxsi münasibətlərdə də gərginlik yaradır. İşdən ayrıldıqdan sonra emosional olaraq iş rolundan çıxa bilməmək fərdin ailə və dost münasibətlərində iştirak səviyyəsini azaldır. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, mənlik kimliyində balans olduğunda insanın sosial dəstək səviyyəsi yüksəlir, bu isə həm psixi sağlamlığı qoruyur, həm də iş performansını artırır.
Bu çərçivədə praktiki tövsiyələr böyük əhəmiyyət daşıyır. Mütəxəssislər iş və şəxsi həyat arasında psixoloji sərhədlərin müəyyən edilməsini vacib sayırlar. İş sonrası rutinlərin qurulması - gəzinti, meditasiya, idman, sosial fəaliyyətlər - beynin iş rolundan çıxmasına kömək edir. Eyni zamanda, şəxsi hobbilərin inkişaf etdirilməsi, yeni bacarıqlar öyrənilməsi və sosial dairənin genişləndirilməsi insanın "işdən kənar mən" hissini gücləndirir. İş saatlarının rəqəmsal olaraq məhdudlaşdırılması və şənbə-bazar günlərini tam şəxsi həyata həsr etmək də faydalı strategiyalardır.
Təşkilatlar üçün isə işçi rifahını qorumaq məqsədilə elastik iş qrafikləri, psixoloji dəstək proqramları və iş yükünün balanslaşdırılması kimi addımlar vacibdir. Araşdırmalar sübut edir ki, iş kimliyinin sağlam şəkildə formalaşdığı müəssisələrdə işçi məmnuniyyəti, yaradıcılıq və kollektiv performans daha yüksək olur.
Uzunmüddətli perspektivdə iş kimliyi ilə şəxsi kimlik arasında balansın qurulması həm fərdi rifah, həm sosial yaşayış, həm də iqtisadi effektivlik baxımından əhəmiyyətlidir. İnsan yalnız işindən ibarət deyil; işdən sonra kim olduğumuzu bilmək emosional sabitlik və mənəvi sağlamlığın mühüm hissəsidir.
Nuray,
Aznews.az