Azərbaycanın karbamid ixracında müşahidə olunan son dinamika builki yanvar sentyabr aylarında 131,9 milyon dollar dəyərində 426 min 911 ton məhsulun xaricə göndərilməsi ilə ifadə olunub. Bu göstəricilər əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən həm dəyər, həm də fiziki həcmdə artımın baş verdiyini göstərir. Dəyər ifadəsində 47 faizlik yüksəlişin müşahidə olunması qlobal bazarlarda qiymət meyilləri ilə paralel şəkildə formalaşsa da, fiziki həcmdə cəmi 4,5 faizlik artım ixrac strukturunda əsas təsir edən faktorların həcmlərdən daha çox bazar yönümlü olduğunu nümayiş etdirir. Xüsusilə Ukraynaya tədarükün kəskin yüksəlməsi, Kanadaya və Argentinaya yeni və ya genişlənmiş ixrac marşrutlarının açılması, Türkiyə istiqamətində kəskin azalmanın baş verməsi ixrac coğrafiyasının dəyişən dinamikasına işarə edir.
Karbamid kimi strateji gübrə məhsullarının qlobal bazar davranışı bir sıra amillərin toplusu ilə müəyyən olunur. Bu sektor enerji qiymətlərinə, təbii qaz təchizatına, aqrar mövsümi tələbatın dəyişməsinə və geoiqtisadi proseslərə yüksək həssaslıq göstərir. Azərbaycanın ixrac göstəricilərində müşahidə olunan dəyər artımının əsas səbəblərindən biri də 2023 və 2024-cü illərdə qlobal gübrə qiymətlərində qeydə alınan nisbətən stabilləşmiş, lakin əvvəlki illərlə müqayisədə daha yüksək diapazonlu qiymətlərdir. Dünya bazarında karbamid qiymətləri 2022-ci ildə rekord səviyyəyə yüksəlmişdi, sonrakı dövrdə isə korreksiya yaşansa da, qiymət səviyyəsi hələ də tarixi orta göstəricilərdən yüksək olaraq qalır. Məhz bu tendensiya ixrac gəlirlərində tədarük həcmlərinə nisbətən daha sürətli artımı mümkün edib.
Azərbaycanın ixrac strukturunda Ukraynanın xüsusi çəkisinin əhəmiyyətli dərəcədə artması həm regionda kənd təsərrüfatı sektorunun bərpası, həm də müharibə dövründə itirilən gübrə təchizatı kanallarının alternativləşdirilməsi ilə əlaqələndirilə bilər. Ukrayna 2024-cü ildə Azərbaycanın ümumi karbamid ixracının yarısını təşkil etməklə əsas tərəfdaş statusunu qoruyub. Bununla yanaşı Kanada və Argentina istiqamətində yaranan yeni tədarük marşrutları Azərbaycanın ixrac siyasətinin daha geniş coğrafiyaya adaptasiya olunduğunu göstərir. Məsələn Kanada bazarında əvvəl tədarükün olmaması, lakin bu il 12,9 milyon dollar dəyərində və 45 min 588 ton həcmində məhsulun göndərilməsi bazar diversifikasiyasının praktik nəticəsidir. Oxşar dinamika Argentinaya tədarükdə də özünü göstərir. Bu ölkəyə ixrac həcmi səkkiz dəfə, dəyər göstəriciləri isə doqquz dəfə artıb. Bu vəziyyət qlobal kənd təsərrüfatı ölkələrinin mövsümi tələbat və gübrə təminatında alternativ və sabit mənbələrə yönəlməsinin nəticəsidir.
Hindistan dünyanın ən böyük azot gübrəsi istehlakçılarından biridir və təchizatın bərpası Azərbaycanın geniş qlobal bazar zəncirinə inteqrasiya səviyyəsinin yüksəldiyinə dəlalət edir. Buna baxmayaraq Türkiyə bazarında müşahidə olunan kəskin azalma sektorun regiondaxili dinamika ilə bağlı müəyyən dəyişikliklər yaşadığını göstərir. Türkiyəyə ixracın həm dəyərdə, həm də həcmlərdə əhəmiyyətli səviyyədə azalması həmin bazarda daxili istehsalın genişlənməsi, alternativ tədarük kanallarının açılması və qiymət rəqabətinin daha intensiv formada davam etməsi ilə əlaqələndirilə bilər.
Qlobal gübrə bazarının son beş il ərzində formalaşdırdığı struktur dəyişiklikləri Azərbaycanın ixrac konfiqurasiyasını da təsir altında saxlayır. Enerji qiymətlərinin dəyişməsi karbamid istehsal xərclərinə bilavasitə təsir göstərir, çünki bu məhsulun istehsalında təbii qaz əsas xammal hesab olunur. Dünyada qaz bazarında geosiyasi dəyişikliklərin yaratdığı qeyri stabillik müxtəlif regionlarda istehsalın maya dəyərini artırıb. Buna görə də nisbi enerji sabitliyi olan mənbələrdən ixraca maraq artıb və bu vəziyyət Azərbaycan kimi təbii qazla zəngin ölkələrin gübrə ixracında rəqabət qabiliyyətini yüksəldib. Bundan başqa aqrar sektorun qlobal miqyasda genişlənməsi və istehsal intensivliyinin artması gübrəyə tələbatın sabit saxlanmasına səbəb olur.
Azərbaycanın karbamid ixracında müşahidə olunan bu dinamika yaxın dövr üçün sektorda daha çox coğrafi diversifikasiya, tələbatın mövsümi modellərindən asılı olaraq elastik tədarük cədvəlləri və qiymət dəyişikliklərinə həssas uyğunlaşma mexanizmlərinin güclənəcəyini göstərir. Tədarük marşrutlarının çoxşaxəliliyi sektora daha dayanıqlı mövqe qazandırır və risklərin balanslaşdırılmasını təmin edir. Qlobal bazar tendensiyalarının iqtisadi təsiri nəzərə alındıqda Azərbaycanın ixrac portfelində belə sabit artım meyilləri iqtisadi strukturun davamlılıq imkanlarını artıran faktor kimi dəyərləndirilə bilər.
Nuray,
Aznews.az