İnsan psixologiyasında ən mürəkkəb paradokslardan biri şəxsin özünə qarşı sabotaj davranışıdır. Bu davranış forması ilk baxışdan məntiqsiz görünür, çünki insanın təbii meyli nailiyyət, təhlükəsizlik və rifah axtarmaqdır. Lakin real müşahidələr və psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, bəzən insan məhz uğur əldə etməyə ən yaxın olduğu anda geri çəkilir, özünə mane olur və ya məqsədinə zidd addımlar atır. Belə anlarda sabotaj davranışı fərdin uğura qovuşmamasına deyil, əksinə emosional balansını qorumasına xidmət edən bir mexanizm kimi ortaya çıxır.
Bu paradoksal prosesin kökləri insanın psixoloji strukturunda gizlənmiş dərin emosional mexanizmlərlə bağlıdır. Beyin bəzən məlum, tanış və təhlükəsiz hesab etdiyi vəziyyətləri uğurdan daha üstün tutur. Uğur isə gözlənilməzlik, dəyişiklik və məsuliyyət kimi elementlərlə müşayiət olunduğundan, beynin müdafiə sistemi yeni mərhələyə keçidi risk kimi qiymətləndirə bilər. Məhz bu səbəbdən insan bəzən öz gələcəyini genişləndirən bir addımı atmaq əvəzinə, onu ləngidən və hətta geri çəkən davranışlara yönəlir. Bu zaman sabotaj davranışı emosional yükü azaldan, riskləri minimuma endirən və tanış psixoloji zonanı qoruyan bir tampon rolunu oynayır.
Tədqiqatlar göstərir ki, özünə sabotajın arxasında yalnız qorxu deyil, həm də müəyyən səviyyədə emosional rahatlıq dayanır. İnsan yanlış nəticəni əvvəlcədən qəbul etdikdə məsuliyyət hissi azalır, uğursuzluğun psixoloji ağrısı zəifləyir və nəticənin ağırlığı fərdin üzərində daşınmaz yük kimi qalmır. Bu mexanizm adətən özünə qarşı tənqidi yüksək olan, mükəmməllik meyli güclü və ya emosional dayanıqlığı tez pozulan insanlarda daha çox müşahidə edilir. Fərd uğur əldə edəcəyi halda üzərinə düşəcək sosial və şəxsi gözləntiləri ağır hesab etdikdə, uğursuzluğu üstün variant kimi qəbul edə bilir, çünki uğursuzluq artıq tanış, öyrəşilmiş və emosional cəhətdən idarə oluna bilən bir nəticədir.
Özünə sabotaj davranışının daha incə formalarına gündəlik həyatda tez-tez rast gəlinir. İnsan bəzən mühüm görüşə gecikir, irəliləyiş üçün vacib olan qərarı təxirə salır, yeni imkan qarşısında tərəddüd edir və ya nizam-intizam tələb edən planı yarımçıq buraxır. Bu davranışlar ilk baxışda təsadüfi və məişət xarakterli görünə bilər, lakin ardıcıl təkrarlananda psixoloji bir nümunənin mövcudluğunu göstərir. Fərd daxili şəkildə böyük nəticəyə hazır olmadıqda, özünü kiçik hərəkətlərlə həmin nəticədən uzaqlaşdırır və bununla da emosional rahatlıq zonasında qalmağı təmin edir.
Bu fenomenin sosial-emosional tərəfi də diqqətəlayiqdir. İnsanların bir qismi uğursuzluğu paylaşmağı asan, uğuru isə çətin hesab edir. Uğur sosial gözləntiləri artırır, fərdi diqqət mərkəzinə gətirir və daha çox məsuliyyət tələb edir. Halbuki uğursuzluq çox zaman empatiya doğurur və sosial təzyiqi azaldır. Bu səbəbdən bəzi insanlar uğursuzluğun emosional mükafatını – yəni anlayış, dəstək və günahkar olmamaq hissini – uğurun gətirəcəyi gərginlikdən daha rahat qəbul edirlər. Bu yanaşma xüsusilə özünütənqid səviyyəsi yüksək olan gənclərdə müşahidə edilir.
Neyropsixoloji yanaşma isə özünə sabotajın daha dərindən izahını təqdim edir. Beyin təhlükədən qorunmaq üçün risk qiymətləndirmə prosesində emosional yaddaşdan istifadə edir. Əgər insan keçmişdə uğur sonrası yüksək təzyiq, narahatlıq və ya münaqişə yaşamışsa, beyin uğuru təhlükə siqnalı kimi kodlaşdıra bilər. Nəticədə fərd uğura yaxınlaşdıqda avtomatik olaraq özünü ləngidən davranışlar ortaya çıxır. Bu mexanizm şüurlu qərardan daha çox şüuraltı müdafiə reaksiyasına bənzəyir və fərdin davranışlarını izah etməyi çətinləşdirir.
Özünə sabotaj davranışının aradan qaldırılması fərdin mənfi nəticəyə verdiyi emosional dəyərin dəyişdirilməsi ilə mümkündür. İnsan uğuru yalnız məsuliyyət kimi deyil, həm də inkişaf və rahatlıq mənbəyi kimi qəbul etdikdə sabotaj davranışları tədricən zəifləyir. Bu proses isə adətən emosional özünü-anlama, daxili motivasiyanın gücləndirilməsi və gerçək ehtiyacların aydınlaşdırılması ilə bağlıdır. Yəni insan özünün nəyi niyə etdiyini dərk etdikcə, sabotaj davranışları idarə oluna bilən psixoloji mexanizmə çevrilir, artıq avtomatik reaksiya statusunu itirir.
Beləliklə, özünə sabotaj prosesinin mahiyyəti uğursuzluğu seçmək deyil, emosional yükü idarə etməkdir. İnsan bəzən məqsədindən geri çəkilsə də, bu, zəiflikdən daha çox psixoloji müdafiə forması kimi işləyir. Təhlükəsizliyi təmin edən bu mexanizmin fərqinə varıldıqca, insan öz inkişaf yolunu daha şüurlu şəkildə qurur və uğuru risk deyil, təbii nəticə kimi qəbul etməyə başlayır.
Nuray,
Aznews.az