Elektromaqnit çirklənməsi müasir texnoloji həyat tərzinin ayrılmaz nəticəsi olaraq gündəlik mühitimizin əsas, lakin görünməz komponentlərindən birinə çevrilib. Bu çirklənmə forması əsasən mobil telefonlar, Wi-Fi marşrutlaşdırıcıları, yüksək gərginlikli elektrik xətləri, radar sistemləri, mikrodalğalı cihazlar və digər elektron avadanlıqların yaratdığı elektromaqnit sahələrin (EMF) artması ilə bağlıdır. Elektromaqnit sahələri texniki cəhətdən ionlaşdırıcı olmayan şüalanma formasına aiddir, lakin onların bioloji təsirləri xüsusilə insan diqqət funksiyası, yəni fokuslanma qabiliyyəti baxımından son illərdə geniş elmi araşdırmaların obyektinə çevrilmişdir. Məlumat texnologiyalarının gündəlik həyatın bütün sahələrini əhatə etdiyi şəraitdə bu təsirin ölçülməsi və anlanması həm fərdi sağlamlıq, həm də ümumi psixoloji rifah baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Elektromaqnit sahələrin insan beyin funksiyalarına təsiri ilk dəfə olaraq 20-ci əsrin ortalarında tədqiq olunmağa başlanmış və sonrakı dövrlərdə xüsusilə diqqət, yuxu keyfiyyəti, yaddaş və konsentrasiya kimi neyropsixoloji sahələrdə təsirləri ilə əlaqələndirilmişdir. Xüsusilə aşağı tezlikli, lakin davamlı məruz qalınan EMF-lərin sinir sistemində mikrosəviyyədə elektrik siqnal axınlarını poza biləcəyi, beləliklə neyronlararası əlaqələrin ötürülmə effektivliyini zəiflədə biləcəyi ehtimal edilir. Bu, bədənin koqnitiv yükü idarə etmə qabiliyyətini azalda, diqqət resurslarını paylaşdıra və uzunmüddətli fokuslanmanı zəiflədə bilər. 2020-ci ildə Avropa Nöropsixologiya Assosiasiyası tərəfindən 1.200 nəfər arasında aparılan klinik əsaslı bir tədqiqatda, gündəlik 8 saatdan artıq elektromaqnit mənbələrinə yaxın olan fərdlərdə diqqət testi performansında 22 faizlik azalma qeydə alınıb.
Fokuslanma mexanizmi beynin ön alın payı (prefrontal cortex) və parietal sahələrinin koordinasiyası ilə tənzimlənir. Bu bölgələr bədənə gələn çoxsaylı məlumat axını içərisindən diqqətəlayiq siqnalları seçmək və onlara yönəlməkdən məsuldur. Elektromaqnit sahələr isə bu siqnal seçimi prosesində neyronların sinxron fəaliyyətinə maneə törədə bilər. Bu prosesin nəticəsində insanın bir vəzifəyə uzun müddət diqqətini yönəltməsi çətinləşir, diqqət dağınıqlığı və informasiyaya səthi yanaşma meyli güclənir. Xüsusilə təkrar edən, detallı və dərin konsentrasiya tələb edən intellektual fəaliyyətlərdə bu təsirin daha çox hiss olunduğu müşahidə edilir.
Müasir ofis mühitlərində və ev şəraitində eyni anda çoxsaylı elektromaqnit cihazlarının fəaliyyəti, bu cihazların istər aktiv istifadədə, istərsə də “standby” rejimində yaydığı sahələrin insana təsir dairəsini artırır. Üstəlik, fokuslanmanın zəifləməsi ilə yanaşı, elektromaqnit çirklənməsinin dolaylı təsiri olan yuxu pozuntuları da diqqət performansını zəiflədən amillərdən biridir. Melatonin ifrazını tənzimləyən proseslər elektromaqnit sahələrə qarşı həssasdır və bu hormonun səviyyəsindəki azalma həm yuxunun keyfiyyətinə, həm də ertəsi günün diqqət performansına mənfi təsir göstərə bilir.
Bu çərçivədə təklif edilən bəzi texnoloji həllər və davranış modelləri elektromaqnit təsirin azaldılması və ya onun neyropsixoloji balans üzərindəki təsirlərinin minimuma endirilməsi məqsədi daşıyır. Məsələn, “EMF-free” zonaların yaradılması, Wi-Fi avadanlıqlarının yatmaq otağında yerləşdirilməməsi, mobil telefonların bədəndən uzaq tutulması, ekran qarşısında fasilələrin planlı şəkildə təşkili və gün ərzində müəyyən vaxtlarda texnologiyadan “detox” müddətlərinin təyin olunması praktik təcrübələr kimi nəzərdən keçirilir. Bəzi korporativ təşkilatlar artıq “ağıllı mühitlərin” dizaynında elektromaqnit təsirləri nəzərə almağa başlayıb və bunun insan performansına birbaşa əlaqəli göstəricilərini təhlil etməkdədir.
Digər tərəfdən, elektromaqnit çirklənməsi ilə bağlı ictimai məlumatlandırmanın artırılması da bu sahədə mühüm addım sayılır. Əksər hallarda fərdlər bu sahədə kifayət qədər məlumatlı olmadıqlarından, özlərini texnoloji mühitdə uzun müddət passiv şəkildə riskə məruz qoyurlar. Halbuki bu məsələ yalnız fiziki sağlamlıq deyil, intellektual potensialın reallaşdırılması baxımından da vacib bir komponentdir. Məktəblərdə, universitetlərdə və iş yerlərində elektromaqnit mühitin ölçülməsi və zərurət olduqda texniki mühitin optimallaşdırılması, fokus yönümlü iş şəraitinin yaradılması üçün müasir yanaşma tələb edir.
Elektromaqnit çirklənməsinin insan fokusuna təsiri, texnologiya ilə inteqrasiya olunmuş həyat modelinin dərin, lakin tez-tez nəzərdən qaçan nəticələrindən biridir. Bu təsir yalnız texniki məsələ deyil, həm də insanın koqnitiv və emosional performansının qorunması, məhsuldarlığın və zehni rifahın davamlılığı baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən, elektromaqnit təsirlərə qarşı elmi əsaslı davranış modellərinin və texniki həllərin gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi vacibdir.
Nuray,
Aznews.az