Qara Cümə anlayışı bu gün qlobal istehlak mədəniyyətinin ən böyük hadisələrindən biri kimi tanınsa da, onun formalaşması bir neçə mərhələdən keçib. Tarixçilərin araşdırmalarına görə, bu termin ilk dəfə 1950-ci illərdə Filadelfiyada həddindən artıq ticarət və nəqliyyat sıxlığını təsvir etmək üçün istifadə olunub. Həmin dövrdə Miladdan əvvəlki alış-veriş mövsümünün başlanması mağazalara böyük axın yaradırdı və şəhər polisi həmin günü idarəetmə baxımından ən ağır gün kimi qeyd edirdi. Bu yanaşma zamanla marketinq məzmununa çevrilərək Qara Cüməni satış mövsümünün açılışı kimi təsdiqlədi. Nəticədə ticarət şəbəkələri həmin günə xüsusi endirim kampaniyaları hazırlamağa başladı və günün mənası iqtisadi fəaliyyətlə birləşdi.
Bu fenomenin güclənməsi istehlak davranışlarının dəyişməsi ilə sıx bağlıdır. XX əsrin sonlarında ABŞ-da başlayan genişmiqyaslı kampaniyalar digər ölkələrə də yayıldı və 2000-ci illərdən sonra rəqəmsal ticarətin inkişafı Qara Cüməni qlobal tendensiyaya çevirdi. Elektron ticarət platformalarının artması, beynəlxalq çatdırılma xidmətlərinin genişlənməsi və endirim əsaslı alış-veriş mədəniyyətinin populyarlaşması bu prosesin əsas səbəbləri kimi göstərilir. Dünyanın aparıcı iqtisadi mərkəzləri bu günü mövsümi iqtisadi aktivliyin pik nöqtəsi hesab edir. ABŞ Ticarət Departamentinin məlumatlarına əsasən, Qara Cümə və Kiber Bazar ertəsi dövrü illik pərakəndə satışların ümumi həcminin on faizindən çoxunu özündə cəmləşdirir. Bu statistika təkcə Amerika bazarına aid deyil, çünki Avropa və Asiya ölkələrində də kampaniya dövründə satışların illik göstəricilərə nəzərəçarpacaq təsiri qeydə alınır.
Artıq bir çox ölkədə Qara Cümə sırf alış kampaniyası olmaqdan çıxaraq makroiqtisadi göstəricilərə də təsir edən mexanizm qazanıb. İqtisadçılar bunu üç əsas istiqamətdə qiymətləndirir. Birinci istiqamət pərakəndə dövriyyənin artması ilə bağlıdır. Endirim mövsümü istehlakçıları daha yüksək həcmdə məhsul almağa təşviq edir və şirkətlərin likvidliyini qısa müddətdə artırır. İkinci istiqamət rəqabətin güclənməsi ilə əlaqədardır. Şirkətlər kampaniyalarda daha aktiv iştirak etmək üçün qiymət siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirir ki, bu da bazar dinamikasını dəyişdirir. Üçüncü istiqamət istehlak psixologiyası ilə bağlıdır. Endirim siqnalları qərarverməni sürətləndirir və emosional alış davranışını artırır. Bu yanaşma iqtisadiyyatda müşahidə olunan “mövsümi tələbin sıçrayış effekti” ilə izah olunur.
Qara Cümənin sosial təsiri də diqqət çəkən istiqamətlərdən biridir. Alış-veriş fenomeni insan davranışlarına və kollektiv istehlak mədəniyyətinə özünəməxsus dinamika qazandırıb. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, bu hadisə bir tərəfdən ailə büdcələrinin planlaşdırılmasına müsbət təsir edir, çünki insanlar böyük alışları endirim dövrünə saxlayır. Digər tərəfdən impulsiv alışların artması da sosial müzakirələrin mövzusudur. Psixoloqlar bu günün istehlak motivasiyalarında emosional faktorların təsirini xüsusi vurğulayır. Rəqəmsal alqoritmlər isə bu davranış modellərini daha da gücləndirir, çünki platformalar istifadəçinin əvvəlki axtarış və maraqlarına uyğun fərdi endirimlər təqdim edir.
Qara Cümənin qlobal səviyyədə genişlənməsi biznes modellərində yenilikləri də stimullaşdırıb. Rəqəmsal ödəniş sistemləri, sürətli çatdırılma infrastrukturunun qurulması, logistika sahəsində avtomatlaşdırılmış anbarların genişlənməsi və data əsaslı kampaniya planlaması bu dövrün iqtisadi effektlərini daha səmərəli idarə etməyə imkan verir. Şirkətlər endirim mövsümünü təkcə qısamüddətli satış artımı kimi deyil, müştəri bazasının genişləndirilməsi, brend loyallığı və texnoloji yeniliklərin test edilməsi üçün strateji alət kimi dəyərləndirir.
Qara Cümənin təsir dairəsi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də genişlənir. Bu ölkələrdə rəqəmsallaşma səviyyəsinin yüksəlməsi, beynəlxalq platformalara çıxış imkanlarının artması və gənc istehlakçı seqmentinin genişliyi kampaniyanın dinamikasını gücləndirir. Yerli bazarların özünəməxsusluğu burada mühüm amildir. Bir çox regionlarda Qara Cümə milli alış-veriş mədəniyyətinə inteqrasiya edilərək lokal modellərə uyğunlaşdırılıb. Bunun nəticəsində həm daxili istehlak artır, həm də kiçik və orta sahibkarlar üçün yeni rəqabət imkanları yaranır.
Mövsümi kampaniyaların davam edən genişlənməsi prosesində informasiya təhlükəsizliyi, düzgün qiymət siyasəti və istehlakçıların məlumatlandırılması əsas meyarlar kimi qalır. Bu gün bir çox ölkələrdə Qara Cümə dövründə qiymət manipulyasiyasının qarşısını almaq üçün monitorinq mexanizmləri tətbiq olunur. Tənzimləyicilər bu prosesi daha şəffaf idarə etməklə bazar rəqabətinin sağlam şəkildə inkişafını dəstəkləyir. Şirkətlər isə uzunmüddətli reputasiya və müştəri etimadını qorumaq üçün kampaniyaları daha məsuliyyətli planlamağa üstünlük verir.
Qara Cümə artıq təkcə ildə bir dəfə keçirilən alış günü deyil, qlobal iqtisadiyyatda istehlak davranışlarını formalaşdıran mühüm hadisədir. Onun təsiri həm pərakəndə bazarların strukturunda, həm də sosial davranış modellərində aydın şəkildə görünür və bu trend inkişafını davam etdirdikcə iqtisadi sistemlərdə mövsümi dinamikanın mühüm hissəsi olaraq qalacaq.
Nuray,
AzNews.az