İnsan-feromon münasibəti uzun müddət yalnız bioloji reaksiyalar çərçivəsində dəyərləndirilsə də, son illər aparılan araşdırmalar bu mövzunun sosial qərarlar, emosional seçimlər və gündəlik ünsiyyət mexanizmləri ilə daha sıx bağlı olduğunu ortaya qoyur. Feromonların insanda tam olaraq hansı mexanizmlərlə işlədiyi barədə yekdil elmi fikir olmasa da, qoxu siqnallarının davranışa təsiri artıq həm neyrobiologiya, həm də sosial psixologiya səviyyəsində geniş şəkildə öyrənilir.
Qoxu sistemi beyində emosiyalarla əlaqəli strukturlara birbaşa çıxışı olan yeganə duyğu mexanizmidir, bu isə qoxunun davranışa təsirini digər duyğulardan daha güclü edir. Limbik sistemə bu yaxınlıq səbəbindən müəyyən qoxular insanda təhlükəsizlik, yaxınlıq, rəğbət və ya narahatlıq hisslərini çox sürətli şəkildə oyada bilir. Araşdırmalar göstərir ki, tərlə ifraz olunan bəzi kimyəvi siqnallar stres vəziyyətlərini, sakitlik halını və ya fiziki aktivlik səviyyəsini qarşı tərəfə ötürərək onun reaksiyasını formalaşdıra bilər. Bu mexanizm heyvan davranışındakı feromon təsirlərinə bənzəsə də, insanlarda proses daha mürəkkəb neyroemosional sistemlə tənzimlənir.
Sosial mühitdə qoxuların qərarverməyə təsiri diqqətçəkicidir. Məsələn, tədqiqatlar göstərir ki, insan özünə uyğun bioloji qoxuya sahib fərdlərlə əlaqədə daha rahat davranır, çünki bu qoxular immun sistemində bir-birini tamamlayan fərqlilikləri əks etdirir. Bu amil yaxın münasibətlərdə seçimin formalaşmasına təsir göstərə bilər, lakin proses şüurlu deyil və sosial faktorlarla birlikdə işləyir. Eyni zamanda insanlar müəyyən qoxuları təhlükəsizlik siqnalı kimi qəbul edir, bəzilərinə isə instinktiv olaraq məsafə yaradır. Bu tendensiya iş mühitində komanda harmoniyasına, ictimai davranışda rahatlıq dərəcəsinə və ilk təəssüratların formalaşmasına təsir edə bilir.
Feromon təsirlərinin emosional reaksiyalarla əlaqəsi də mühümdür. Stres zamanı ifraz olunan maddələrin ətrafdakılarda gərginlik səviyyəsini artırması, rahatlıq vəziyyətində yayılmış kimyəvi siqnalların isə sosial mühitdə yumşaqlıq yaratması beynin güzgü neyronları və emosional sinxronlaşma mexanizmləri ilə izah olunur. Bu səbəbdən müəyyən qoxu nümunələri kollektiv davranışda birlik, ya da narahatlıq atmosferi yarada bilir. Qoxu reseptorlarının genetik müxtəlifliyi isə insanların fərqli reaksiyalarını izah edən əsas amillərdən biri sayılır.
İctimai mühitdə feromonvari qoxuların təsiri marketinq, xidmət sektoru və kütləvi tədbirlər kimi sahələrdə də öyrənilir. Məlum olur ki, müəyyən aromatik nüanslar qərarvermə prosesini yumşaldaraq davranışa təsir edir, lakin bu təsir manipulyativ deyil, yalnız emosional fonun formalaşması ilə bağlıdır. Bu səbəbdən qoxu mühəndisliyi artıq bir çox qlobal şirkət tərəfindən istifadə edilir və davranış elmləri ilə paralel şəkildə inkişaf edir.
Bütün bu yanaşmalar insan-feromon münasibətinin yalnız bioloji mexanizm olmadığını, sosial struktur, emosional reaksiya və qərarvermə prosesinin təbii hissəsi kimi fəaliyyət göstərdiyini göstərir. Bu mövzu müasir neyroelm, psixologiya və sosial davranış tədqiqatlarında yeni istiqamət formalaşdırır və yaxın illərdə daha geniş empirik baza ilə öyrənilməsi gözlənilir.
Nuray,
AzNews.az