Rəssam önəmlidir, yoxsa rəsm sualı sənət tarixində səssiz, amma davamlı şəkildə mövcud olan əsas dilemmlərdən biridir. Bu sual ilk baxışda sadə görünür, lakin dərinləşdikcə estetikadan daha çox iqtisadiyyat, psixologiya, mədəniyyət və zaman anlayışına toxunur. Çünki bir tabloya baxarkən gördüyümüz yalnız rəng və forma deyil, eyni zamanda onun arxasında dayanan ad, hekayə və kontekstdir.
Tarixi baxımdan yanaşdıqda uzun müddət rəsm ön planda olub, rəssam isə ikinci planda qalıb. Orta əsrlərdə sənətkarlar fərdi kimlikdən çox kollektiv ustalıq anlayışı ilə dəyərləndirilirdi. Kilsələrdə, saraylarda çəkilən əsərlərin müəllifləri çox vaxt bilinmirdi və bu, problem hesab olunmurdu. Əsərin funksiyası və mesajı onun müəllifindən daha önəmli idi. Bu mərhələdə dəyər rəsmə məxsus idi, rəssam isə sadəcə icraçı rolunu oynayırdı.
Bu tarazlıq Renessans dövründə dəyişməyə başladı. Leonardo da Vinçi, Mikelancelo və Rafael kimi adlar sənətkarı anonimlikdən çıxarıb mərkəzə yerləşdirdi. Artıq tabloya baxarkən insanlar nə çəkildiyindən çox, kimin çəkdiyini soruşmağa başladılar. Rəssamın fərdi dünyagörüşü, texniki bacarığı və intellekti əsərin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Bu mərhələdən sonra rəsm və rəssam anlayışları bir birindən ayrılmaz oldu, lakin diqqət getdikcə müəllifin üzərinə yönəldi.
Müasir dövrdə isə bu sual daha da mürəkkəbləşib. Qlobal sənət bazarında eyni texniki səviyyədə olan iki əsər arasında qiymət fərqi bəzən on dəfələrlə ölçülür və bu fərqi yaradan əsas amil rəssamın adıdır. Eyni vizual keyfiyyətə malik bir tablo tanınmamış müəllif tərəfindən çəkildikdə diqqətdən kənarda qala bilər, lakin məşhur bir adla əlaqələndirildikdə muzeylərə və kolleksiyalara yol tapır. Bu reallıq göstərir ki, bazar mexanizmlərində rəssamın brendi çox vaxt rəsmin özündən daha güclü rol oynayır.
Psixoloji aspektdən baxdıqda insan beyninin kontekstlə işlədiyi aydın görünür. Tamaşaçı rəsmi neytral vəziyyətdə yox, əvvəlcədən formalaşmış informasiya ilə qəbul edir. Əgər qarşısındakı əsərin məşhur bir rəssama aid olduğunu bilirsə, onu daha uzun müşahidə edir, daha dərin mənalar axtarır və estetik dəyəri daha yüksək qiymətləndirir. Bu isə sualı daha da kəskinləşdirir. Biz rəsmi bəyənirik, yoxsa onun bizə təqdim olunan hekayəsini?
Digər tərəfdən, tarix sübut edir ki, rəsm bəzən rəssamdan daha uzunömürlü olur. Van Qoqun həyatı boyu tanınmaması, lakin əsərlərinin ölümündən sonra sənət zirvəsinə çevrilməsi bunun ən açıq nümunəsidir. Burada rəssamın həyatı və tanınması yox, rəsmin öz estetik və emosional gücü zamanın sınağından çıxıb. Bu fakt göstərir ki, rəssamın adı dəyişkəndir, lakin güclü vizual ifadə qalıcıdır.
Müasir texnologiyalar bu balansı yenidən sarsıdır. Süni intellektlə yaradılan tablolar müəllif anlayışını qeyri müəyyən hala gətirir. Əgər bir rəsmi konkret insan yox, alqoritm yaradırsa, bu halda dəyər harada formalaşır sualı ortaya çıxır. Bu mühitdə rəsmin özü yenidən ön plana çıxır, çünki klassik mənada rəssam anlayışı bulanıqlaşır. Tamaşaçı artıq adla deyil, təsirlə üz üzə qalır.
Bütün bu yanaşmaların fonunda nəticə aydındır. Rəssam və rəsm arasında üstünlük münasibəti sabit deyil, zaman və kontekstə görə dəyişir. Bazar üçün çox vaxt rəssam önəmlidir, tarix üçün isə rəsmin özü qalıcı olur. Tamaşaçı üçün isə bu iki anlayış çox vaxt bir nöqtədə birləşir. Ən güclü sənət nümunələri məhz o əsərlərdir ki, müəllifin kimliyini bilmədən də insanı sarsıda bilir, lakin kim tərəfindən yaradıldığını öyrəndikdə mənası daha da dərinləşir. Bu baxımdan sualın cavabı seçim deyil, tarazlıqdır. Rəsm rəssamsız yaranmır, rəssam isə rəsmsiz yadda qalmır.
Nuray,
AzNews.az