Fizika qanunlarının kainatın hər yerində eyni şəkildə işləyib-işləmədiyi sualı elm tarixinin ən fundamental və eyni zamanda ən çətin mövzularından biridir. Bu sual yalnız nəzəri maraq doğurmur, həm də kosmologiya, astrofizika və fundamental fizikanın əsas prinsiplərinin nə dərəcədə universal olduğunu müəyyənləşdirir. Müasir elmdə qəbul edilən əsas yanaşma fizika qanunlarının universal xarakter daşımasıdır, lakin bu prinsipin sərhədləri hələ də aktiv şəkildə araşdırılır.
Klassik fizika və müasir nəzəriyyələr fizika qanunlarının məkan və zaman üzrə dəyişməz olduğunu əsas fərziyyə kimi qəbul edir. Ümumi nisbilik və kvant mexanikası kimi fundamental nəzəriyyələr də bu fərziyyə üzərində qurulub. Əgər cazibə, elektromaqnit və digər fundamental qarşılıqlı təsirlər kainatın müxtəlif nöqtələrində fərqli davransaydı, mövcud kosmoloji modellər müşahidə olunan struktur və dinamikanı izah etməkdə çətinlik çəkərdi. Bu baxımdan, qanunların universallığı müasir fizikanın dayaq nöqtəsi hesab olunur.
Bununla belə, elmi müşahidələr bu prinsipin empirik yoxlanılmasını tələb edir. Astronomlar uzaq qalaktikalardan gələn işığın spektrini təhlil edərək atom və molekulların davranışını Yer üzündə aparılan təcrübələrlə müqayisə edirlər. Bu müşahidələr göstərir ki, elektromaqnit qarşılıqlı təsiri və atom səviyyəsində baş verən proseslər milyardlarla işıq ili uzaqlıqda belə eyni qanunlara tabedir. Bu nəticələr fizika qanunlarının kosmik miqyasda dəyişmədiyini göstərən ən güclü sübutlar sırasındadır.
Bəzi müasir nəzəriyyələr isə fizika qanunlarının və ya fundamental sabitlərin çox kiçik miqyasda dəyişə biləcəyini istisna etmir. Məsələn, kosmoloji sabitin və ya incə quruluş sabitinin zamanla və ya məkan üzrə dəyişməsi ehtimalı nəzəri modellərdə müzakirə olunur. Bu cür dəyişikliklər indiyədək müşahidə səviyyəsində təsdiqlənməsə də, onların axtarışı fundamental fizikanın sərhədlərini genişləndirir. Əgər belə dəyişikliklər aşkarlanarsa, bu, kainat haqqında təsəvvürlərdə köklü dönüş yaradacaq.
Multikainat konsepsiyası bu müzakirələrə əlavə ölçü gətirir. Bəzi kosmoloji modellərdə fərqli kainatların fərqli fizika qanunlarına və ya sabitlərə malik ola biləcəyi irəli sürülür. Lakin bu yanaşmalar hazırda müşahidə edilə bilən elmi faktlara deyil, daha çox nəzəri nəticələrə əsaslanır. Buna görə də multikainat ssenariləri elmi cəhətdən maraqlı olsa da, hələlik sınaqdan keçirilə bilən hipotezlər statusuna malik deyil.
Fizika qanunlarının universallığı məsələsi yalnız kosmik miqyasla məhdudlaşmır, ekstremal şəraitlərdə də sınaqdan keçirilir. Qara dəliklərin yaxınlığında, erkən kainat dövründə və yüksək enerjili hissəcik toqquşmalarında mövcud nəzəriyyələrin sərhədləri üzə çıxır. Bu şəraitlərdə qanunların dəyişməsi deyil, onların tətbiq olunduğu çərçivənin genişləndirilməsi ehtiyacı meydana çıxır. Bu da göstərir ki, mövcud qanunlar daha fundamental prinsiplərin xüsusi halları ola bilər.
Nəticə etibarilə, mövcud elmi biliklər fizika qanunlarının kainatın hər yerində eyni şəkildə işlədiyini göstərir. Bununla yanaşı, bu universallığın nə dərəcədə fundamental olduğu və daha dərin səviyyədə hansı mexanizmlərlə təmin edildiyi sualı açıq qalır. Elmin inkişafı bu suala daha dəqiq cavablar tapmaq istiqamətində davam edir və fizika qanunlarının universallığı ideyası hələ uzun müddət araşdırmaların mərkəzində qalacaq.
Aznews.az