İnsan davranışlarını və emosional reaksiyaları anlamağa çalışdıqda ən paradoksal məqamlardan biri gözləntilərlə məmnuniyyət arasındakı əlaqədir. İlk baxışdan məntiqli görünür ki, daha yaxşı nəticə gözləmək daha çox sevinc gətirməlidir. Lakin psixologiya və davranış iqtisadiyyatı göstərir ki, çox vaxt məhz yüksək gözləntilər məmnuniyyət səviyyəsini aşağı salır və əldə edilən nəticənin real dəyərini kölgədə qoyur.
Məmnuniyyət nadir hallarda obyektiv nəticənin özü ilə formalaşır. Əksər hallarda o, nəticə ilə əvvəlcədən qurulmuş gözləntilər arasındakı fərqdən doğur. Əgər gözlənti yüksəkdirsə, nəticə yaxşı olsa belə, bu fərq mənfi hiss yarada bilər. Əksinə, gözlənti aşağı olduqda orta səviyyəli nəticə belə müsbət emosiyalar doğurur. Bu mexanizm psixologiyada “referans nöqtəsi” prinsipi ilə izah olunur. İnsan beyni əldə edilən reallığı mütləq ölçü ilə deyil, əvvəlcədən qəbul etdiyi normaya görə dəyərləndirir.
Müasir dünyada gözləntilərin sürətlə artmasının əsas səbəblərindən biri informasiya bolluğudur. Sosial şəbəkələr, reklamlar və motivasiya mədəniyyəti insanlara daim “daha yaxşısı mümkündür” mesajı ötürür. Bu isə real həyat təcrübələrini ideallaşdırılmış ssenarilərlə müqayisə etməyə səbəb olur. Nəticədə normal, hətta uğurlu hadisələr belə “yetərsiz” kimi qavranılır. Gözlənti reallıqdan uzaqlaşdıqca, məmnuniyyət üçün tələb olunan nəticə həddi yüksəlir.
Nevroelmi tədqiqatlar göstərir ki, gözləntilər beynin mükafat sisteminə birbaşa təsir edir. Dopamin yalnız əldə edilən nəticəyə deyil, daha çox onun gözlənilən olub-olmamasına reaksiya verir. Gözlənilən və əvvəlcədən planlaşdırılan mükafatlar beyin üçün daha zəif emosional təsir yaradır. Gözlənilməz müsbət nəticələr isə daha güclü məmnuniyyət hissi doğurur. Bu səbəbdən çox planlanan və ideallaşdırılan hadisələr, baş verdikdə belə emosional baxımdan “sönük” qala bilir.
Gözləntilərin məmnuniyyəti azaltmasının başqa bir səbəbi nəzarət illüziyasıdır. İnsan gözlənti qurduqca hadisələrin gedişatına nəzarət etdiyini düşünür. Reallıq bu nəzarəti doğrultmadıqda isə xəyal qırıqlığı yaranır. Halbuki bir çox həyat hadisələri dəyişkən və qeyri-müəyyəndir. Bu uyğunsuzluq insanın nəticəni deyil, prosesin özünü problemli kimi dəyərləndirməsinə gətirib çıxarır.
Araşdırmalar göstərir ki, gözləntiləri daha çevik və açıq saxlamaq məmnuniyyət səviyyəsini artırır. Məqsədsiz yaşamaq deyil, nəticəyə həddindən artıq emosional bağlanmamaq daha sağlam psixoloji model yaradır. Bu yanaşma insanın əldə etdiyi nəticəni olduğu kimi qəbul etməsinə və onun müsbət tərəflərini daha aydın görməsinə imkan verir.
Nəticə etibarilə, məmnuniyyət çox vaxt həyatın nə verdiyindən deyil, insanın onu necə qarşıladığından asılıdır. Gözləntilər reallığı qabaqladıqda, əldə edilən nəticə dəyərini itirir. Reallıqla uyğun, elastik və şüurlu gözləntilər isə daha davamlı məmnuniyyətin əsasını təşkil edir. Bu baxımdan, gözləntiləri azaltmaq deyil, onları daha real və sağlam çərçivəyə salmaq məmnuniyyəti artıran əsas amillərdən biri kimi çıxış edir.
AzNews.az