"Ağılsız adlandırdığınız uşaqlardan ağıllı olmağını gözləməyin".
Uşağın yerinə qərar vermək, onun qarşılaşdığı problemləri onun əvəzinə həll etmək və daim nəzarət altında saxlamaq zahirdə valideyn qayğısı kimi görünsə də, neyropsixoloji baxımdan ciddi mənfi nəticələr yaradır. İnsan beynində qərarvermə, planlama, özünüidarəetmə, impulsların tənzimi və problem həll etmə funksiyalarına cavabdeh olan əsas struktur frontal lobdur və onun ən vacib hissəsi prefrontal korteksdir. Bu sahə, xüsusilə, uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə təcrübə və praktik fəaliyyət vasitəsilə inkişaf edir. Uşaq düşünərək seçim etdikdə, səhv etdikdə, nəticə ilə üzləşdikdə və məsuliyyət daşıdıqda prefrontal korteks aktivləşir və möhkəmlənir.
Avtoritar ailə modelində isə uşağa bu təcrübə verilmədiyi üçün beyin lazımi stimullaşmanı almır. Uşağın yerinə qərar verən valideyn əslində onun beyninin inkişaf etməli olan sahələrini passiv vəziyyətdə saxlayır. Uşaq düşünmür, çünki onun yerinə düşünülür. Seçmir, çünki seçmək qadağandır. Problemi analiz etmir, çünki problem dərhal valideyn tərəfindən həll edilir. Bu proses illərlə davam etdikdə uşaqda özünüidarəetmə bacarığı formalaşmır, təşəbbüs zəifləyir, məsuliyyətdən qaçma davranışı yaranır və daxili motivasiya azalır.
Prefrontal korteksin zəif inkişafı yalnız fərdi səviyyədə deyil, sosial səviyyədə də özünü göstərir. Avtoritar ailələrdə böyüyən uşaqlar çox zaman böyüklərin təsdiqinə möhtac olur, müstəqil qərar verməkdən qorxur, səhv etməkdən həddindən artıq çəkinir və risk alma bacarığı inkişaf etmir. Bu isə yaradıcı düşüncənin, tənqidi analiz qabiliyyətinin və intellektual çevikliyin zəifləməsinə səbəb olur. Belə bir mühitdə böyüyən nəsil daha çox itaət edən, amma az düşünən, qaydalara tabe olan, amma sual verməyən fərdlərdən ibarət olur.
Cəmiyyət miqyasında baxıldıqda isə bu model zəif intellektual potensiala malik bir struktur yaradır. İnsanlar qərarları özləri verməyə deyil, kənardan göstəriş gözləməyə öyrəşir. Problemlərin həllində təşəbbüs göstərilmir, məsuliyyət ötürülür və yaradıcı çıxış yolları əvəzinə hazır reseptlər axtarılır. Belə cəmiyyətlərdə innovasiya zəif inkişaf edir, dəyişiklik qorxu yaradır və fərdi düşüncə təhlükə kimi qəbul olunur. Halbuki sağlam intellektual mühit fərdin sərbəst düşünə bilməsi, səhv edərək öyrənməsi və öz davranışına görə cavabdeh olması ilə formalaşır.
Ən paradoksal məqam isə budur ki, valideynlər və cəmiyyət bu uşaqları sonradan ağılsız, bacarıqsız və iradəsiz adlandırır. Halbuki bu uşaqlar ağılsız doğulmayıb, onların düşünmə mexanizmləri inkişafdan saxlanılıb. Beyin istifadə olunduqca inkişaf edir, passiv qaldıqca zəifləyir. Daim idarə olunan uşaq düşünməyi öyrənmir, daim susdurulan uşaq sual verməyi bacarmır, daim tənqid edilən uşaq isə özünə güvən formalaşdıra bilmir.
Uşağın yerinə qərar vermək onu qorumaq deyil, onun gələcək idrak potensialını məhdudlaşdırmaqdır. Sağlam cəmiyyət isə yalnız itaət edən deyil, düşünən, məsuliyyət daşıyan və öz həyatının subyekti olan fərdlərlə formalaşır. Ağılsız adlandırdığınız uşaqlardan ağıllı olmağını gözləmək üçün əvvəlcə onlara düşünmək, seçmək və səhv etmək haqqını vermək lazımdır.
Psixoloq Dilbər Bəhmənli