Alim ömrünün unudulmaz anları
7 Fevral 2014 14:45 (UTC+04:00)
AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işçisi
Böyük ictimai – siyasi, elmi - tarixi, bədii - etetik əhəmiyyətə malik olan memuar bu gün dünya ədəbiyyatında ən geniş yayılmış və ən çox oxunan ədəbi janrlardan biridir.
O, bir ədəbi növ kimi ilk növbədə müəllifin yaşadığı dövrün real faktoloji mənzərəsini, onun ictimai-siyasi və tarixi proseslərdə yerini, hadisələrə individual münasibətini əks etdirməklə keçmişi bərpa etməyə çalışır. Memuarlar adi halda tərcümeyi – hal, hadisələrin xronikasına, bəzən isə oçerk anlayışlarına sinonim kimi işlədilsə də, onları eyniləşdirmək olmaz. Memuarların əsas xüsusiyyəti yenidən bərpa olunan keçmişin etibarlılığına iddia edən mətnin "sənədli" xarakterdə qurulmasıdır.
Memuar müəllifi öz şəxsi həyatının tarixi kontekstini dərk etməyə, öz fəaliyyətini ümumi tarixi prosesin bir hissəsi kimi təsvir etməyə çalışdığı halda, tərcümeyi-halda müəllifin daxili həyatı və onun şəxsyyətinin inkişafı əsas götürülür. Müasir hadisələrin xronikasından isə memuarlar subyektivliyi, yəni təsvir edilən hadisələrin müəllifin hiss, duyğu süzgəcindən keçirilməsi, onun şüur prizmasında sındırılması ilə fərqlənir. Salnamələrdə müəllif proseslərdən kənarda dayanır, o, vəzifəsinin tarixi hadisələrin səthi təsvirini gələcək nəslə ötürmək olduğunu dərk etdiyindən, əsas qəhrəman rolunda çıxış etmək iddiasında olmur, seyrçi mövqe tutaraq kölgədə qalmağa çalışır.
Memuarda isə müəllif keçmişin etibarlılığına birbaşa zəmanət daşıyan əsas qəhrəman rolunda çıxış edir. Bu mənada memuarları tarixin güzgüsü adlandıranlar hər şeydən öncə onun konkret zaman üçün tarixi əhəmiyyətindən çıxış edirlər.
Azərbaycanda nəşr olunan ədəbiyyatşünaslığa dair bir çox kitablarda isə memuarları məzmununa, bədii təsvir vasitələrinə, dil xüsusiyyətlərinə görə oçerklə müqayisə etmişlər. Hətta "vikipediya elektron ensiklopediya"da da memuarın daha çox oçerklə müqayisəsinə yer verilir. "Xatirə, yaxud memuar oçerk kimi faktiki həyat materialı və sənədlilik əsasında yazılır. Amma oçerkdən fərqli olaraq, xatirədə konkret bir şəxsdən bəhs etmək məhdudiyyəti yoxdur. Xatirədə əsas şərt müəllifin iştirak etdiyi, şahidi olduğu hadisələri təsvir etməkdir.
Bundan əlavə, xatirədə həcm məhdudiyyəti də yoxdur... Dəqiqlik, tarixi həqiqətin gözlənilməsi memuar janrının mühüm xüsusiyyətləridir. Bu janrda yazılan əsərlərdə şəxsiyyətlərə, hadisələrə müəyyən fərqli yanaşmalar da ola bilər... Xatirə həcmcə oçerkdən xeyli böyük də ola bilər".Amma memuar ilk növbədə ədəbi janr olaraq obrazlılığa üstünlük verməklə bədii real tarixi faktı, yaxud prosesi bədii mənzərə fonunda yenidən təzahür etdirir. Memurların oxunaqlı olması da bir tərəfdən tarixi keçmişə maraqdan doğursa, digər tərəfdən də onun məhz bədii xüsusiyyətləri ilə bağlı olur.
Bu janr Azərbaycanda XIX yüzilliyin sonlarında formalaşmağa başlasa da, onun kökləri daha qədim dövrlərə gedib çıxır. Məsələn, XV- XVI əsrlər Avropa renessansı qədim yunan-Roma mədəniyyəti üzərində yenidən dirçəlişə nail olmağa cəhd edərkən daha çox antik dövrün ayrı-ayrı şəxslərinə məxsus memuarlara bənzər tarixi mənbələrdən bəhrələnirdi.
Bu mənada tədqiqatçı Kamran Əliyevin "Memuar renessans təfəkkürünün məhsuludur" fikri ilə razıəlaşmaq da olar, amma onu da unuda bilmərik ki, renessansdan əvvəlki dövrlərə aid Azərbaycan müəlliflərinin memuar janrının bir çox önəmli xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edən əsərləri olmuşdur. Təbii ki, həmin əsərlərdə memuar janrına məxsus mükəmməl xüsusiyyətlərdən danışmaq olmaz, bununla belə onun vacib elementlərini həmin əsərlərdə müşahidə etmək olar.
... Bir sıra tədqiqatçılarımız bu janrın tarixi kökləri barədə kifayət qədər ciddi araşdırmalar apararaq onun izlərinin XI yüzilliyə gedib çıxdığını iddia etməkdədirlər. Ümumiyyətlə isə, bu sahədə araşdırma aparan tədqiqatçı alim Nailə Səmədovanın "Azərbaycan memuar ədəbiyyatı tarixi", "İnsan, zaman və həyat həqiqəti", Eyvaz Eminalıyevin "Azərbaycan milli memuar ədəbiyatı" və s. əsərlərini həm ədəbiyyat tarixi, həm də ədəbiyyat nəzəriyyəsi baxımdan uğurlu işlər hesab etmək olar.
N. Səmədova öz tədqiqatlarında ilk ortaçağlardan dövrümüzə qədər yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şair, yazıçı, sənət adamlarının əsərlərində, tərcümeyi-hal və xatirələrində tarixi proseslərin və sosial mədəni mühitin əksi, həyat həqiqətinin təsviri məsələləri ətrafında fikirlər yürüdərək, onları ilk memuar nümunələri kimi təhlil etmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatında bu janrın bütün tələblərinə cavab verən kifayət qədər mükəmməl nümunələr isə əsasən ötən əsrdə meydana gəlmişdir. C. MəmmədquIuzadənin "Xatiratım", A.Şaiqin"Keçmiş günlər", Ö.F.Nemanzadənin "Xatirələrim", Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Bir cavanın dəftəri", S.Rüstəmin "Unudulmaz müəllim", M.Hüseynin "Bir ay, bir gün", Anarın "Sizsiz", Sabir Rüstəmxanlının "Xətai yurdu", Nizami Cəfərovun "Bir dilçinin xatirələri" və s. əsərləri bu janrda işlənmiş ən mükəmməl nümunələrdən hesab oluna bilər.
Doğrudur, Azərbaycanın müasir dövrdə tanınmış dövlət və siyasi xadimləri qələmlərini bu sahədə sınamağa bir o qədər də meyilli olmasalar da, göründüyü kimi, yazıçı və şairlər, ədəbiyyat və incəsənət araşdırıcıları bu janra kifayət qədər müraciət edib və etməkdədirlər. Son illərdə bu sahədə yazılmış ən uğurlu əsərlərdən biri də tanınmış alim, filologiya elmləri doktoru, professor Möhsün Nağısoylunun "Ömürdən anlar- yadda qalanlar" kitabıdır.
Möhsün Nağısoylunu Azərbaycan elmi-ədəbi ictimaiyyətinə və ümumiyyətlə, cəmiyyətə geniş təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitunda qırx ildən bəri səmərəli elmi fəaliyyətlə məşğul olan professor M.Nağısoylu orta əsrlərə aid bir çox ədəbi-bədii nümunələri ilk dəfə üzə çıxararaq, onları ədəbiyyatşünaslıq, tekstologiya və lingvistik aspektindən tədqiqata cəlb edən nüfuzlu tədqiqatçı alim, müasir ədəbi proseslərlə bağlı ciddi mülahizələr irəli sürən müasir dövr ədəbiyyatımızın təhlilçisi, fəal ictimai xadim və əvəzsiz pedaqoqdur.
Alimin ən böyük xidmətləri sırasında onun Şirazinin "Gülşəni –raz", Həzininin "Hədisi-ərbəin" tərcümələrini xüsusi qeyd etməliyik. O, ədəbi dil tariximizin dəyərli nümunələrindən olan "Şeyx Səfi təzkirəsi"nin ilk dəfə çapa hazırlanmasına, nəşrinə rəhbərlik etmişdir. (4.5) Ümumiyyətlə, M.Nağısoylunun "Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti", "Məhəmməd Füzulinin "Hədiqətüs-süəda" əsəri", "XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi "Şühədanamə", "Əhmədinin "Əsrarnamə tərcüməsi", "A. Bakıxanovun "Riyazül-qüds" əsəri klassik tərcümə nümunəsi kimi", "XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri "Kəvamilüt-təbir" monoqrafiyaları, eləcə də Möhsün Nəsirinin "Lisanüt-teyr", Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" və başqa kitabları Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında hadisə effekti yaratmışdır. (4.8) Akademik Vasim Məmmədəliyev onun filoloji –tekstoloji araşdırmalarını yüksək qiymətləndirərək yazır: "Möhsün müəllimin elmi araşdırmaları yeniliyi, sistemliliyi və ardıcıllığı ilə seçilir.
Tədqiqat obyekti olaraq seçdiyi əlyazmaların çoxu orta əsrlərdə fars dilindən tərcümə edilmiş və ilk dəfə məhz onun tərəfindən elmi dövriyyəyə buraxılaraq sistemli şəkildə araşdırılmışdır". (4.11) Xalq yazıçısı Elçin isə alimin "Gülşəni - razı" vasitəsilə Şərq ədəbiyyatının çox maraqlı bir nümunəsini özü üçün kəşf etdiyini bildirir. (4.15) Bir sözlə, elmi fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilən, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik və mətnşünaslıq sayəsində bir çox nailiyyətlərə imza atan professor M.Nağısoylu bu dəfə qarşımıza tarixi həqiqətləri bədii lövhələrdə əbədişələşdirən yazıçı, keçmişi bərpa edən tarixçi, öz tərcümey-hal nümnəsində yeni nəslə düzlük, hallalıq, səmimiyyət dərs keçən həqiqi pedaqoq kimi çıxır. Onun "Ömürdən anlar- yadda qalanlar" kitabı 2011-ci ildə "Elm və təhsil" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.
Ağrılı, əzab-əziyyətli uşaqlıq, keşməkeşli və təlatümlü gənclik, zəhmət və alın təri ilə bəzənmiş bir müdriklik çağı yaşayan müəllif kitaba yazdığı ön sözdə bu janra üz tutmasının səbəbini çox yığcam və lakonik şəkildə oxucuya çatdırır. O, "... ömür kitabının ayrı-ayrı səhifələri, xatirələri özündən bir yadigar olaraq övladlarına və nəvələrinə, qohumlara və dostlara, tanış – bilişlərə, tələbə və şagirdlərə, dəyərli oxuculara ərməğan olsun..." deyə bu əsəri qələmə aldığını bildirir. Amma fikrimizcə, əsər daha böyük missiyaya - insan və zaman, insan və sosial mühit, insan və onun idealı kimi ciddi problemlərə həsr olunmuşdur.
İki, daha doğrusu, üç (Əfqanıstandakı on illik fəaliyyəti də buraya daxil edə bilərik) fərqli ictima-siyasi sistemdə "bərkiyən" müəllifin əsərində təkcə problemlərin qoyuluşu deyil, həm də onların uğurlu həlli maraq doğurur. Bütöv bir nəslə nümunə ola biləcək zəhmət və təmənnasız xeyirxahlıqla dolu ləyaqətli bir ömrün dolğun mənzərəsini əks etdirən bu xatirələrdə Möhsün Nağısoylu əvvəldən-axıradək yorucu didaktikadan, uzun-uzadı nəsihətamiz ibarələrdən qaçaraq, yalnız xüsusi epizodları, detalları önə çəkməklə oxucularına insanın öz ləyaqətli əməyi və əməklə cilalanmış istedadı hesabına böyük nailiyyətlərə imza ata biləcəyini sübut edib. Necə deyərlər, kitabın tərbiyəvi əhəmiyyəti müəllif "moizə"lərindən deyil, əsərin mahiyyətindən, "kiçik hekayələrdəki böyük həqiqətlərdən" doğur.
Memuar tarixi-xronoloji ardıcıllığa uyğun olaraq çoxsaylı hissələrə bölünsə də və hər bir hissəyə müstəqil başlıq qoyulsa da, fikir, ideya bütöv, süjet xətti sonadək qırılmayıb. Müəllif hər bir hekayədə "desant" cümlələrlə irəlidəki hadisələrin məzmunu barədə "anons" verir ki, bu da kitabın oxunaqlı olmasına kömək edir.
"Kəndimiz - kiçik vətən" başlıqlı birinci xatirədə kövrək nostalji duyğular içindən boylanan müəllifin doğulduğu dağlar qoynundakı balaca "Xok" kəndi bizə Məhəmmədhüsen Şəhriyarın "Heydərbabaya salam"ından tanış olan Xoşginabın bədii obrazını xatırladır. "Bir çoxları kimi mən də belə hesab edirəm ki, hər bir şüurlu, düşüncəli insanın iki vətəni var: biri böyük Vətən, vətəndaşı olduğun, yaşadığın ölkə, məmləkət; biri də "kiçik Vətən" – doğulduğun, böyüyüb başa çatdığın şəhər, qəsəbə və ya kənd. İndi ömrümün ixtiyar çağında bunu tam aydınlığı ilə daha dərindən və daha yaxşı dərk edir və birmənalı şəkildə təsdiqləyirəm.
Bu hiss və duyğuları ilk dəfə doğulduğum Naxçıvan Respublikasının indiki Kəngərli rayonunun Xok kəndindən ayrı düşəndə - Bakıda ali məktəbdə (indiki Bakı Dövlət Universitetində) oxuduğum illərdə ürəkdən duydum və "kiçik Vətən"in necə də şirin bir nemət olduğunu yaxşıca hiss etdim. Müxtəlif illərdə, həm də uzun müddət ərzində (üst-üstə düz on il) qürbətdə - Əfqanıstanda fars dili tərcüməçisi işləyəndə isə mənim üçün doğma Azərbaycanın hər bir qarışı, o cümlədən doğulduğum Xok kəndi dünyanın ən şirin nemətinə çevrildi...
Uşaqlıqda quzu otardığım üçün, bir növ çobanlıq etdiyim üçün çox da böyük olmayan kəndimizin, demək olar ki, hər bir yerini, xüsusilə də örüş və kövşənlərini qarış-qarış gəzib dolaşmışam". Müəllif ömrün hansı vədəsindən baxırsa-baxsın, o mikrodünyanın yaratdığı assosiativlik həmin aləmin gövrək duyğularını bir anda bərpa edir. Yaddaşımızda Şəhriyarın "Heydərbaba" poemasının aşağıdakı misraları əks-səda verir.
Heydərbaba, dağın - daşın sərəsi,
Kəklik oxur, dalısında fərəsi,
Quzuların ağı, bozu, qərəsı,
Bir gedəydim dağ-dərələr uzunu,
Oxuyaydım: "Çoban, qaytar quzunu".
Heydərbaba, kəndin günü batanda,
Uşaqların şamın yeyib yatanda,
Ay buluddan çıxıb qaş-göz atanda,
Bizdən də bir sən onlara qissə de,
Qissəmizdə çoxlu qəmü qüssə de. (5.14)
Vaxtilə bu poemaya ön söz yazmış tanımış alim, doktor Mehdi Rövşənzəmir deyirdi: "Əsərin sadəliyini görən bir çоxları buna оxşar əsərlər yazmaq istədilər. Ancaq gözlənilən nəticəni əldə edə bilmədilər... Indiyə qədər elə bir şair tapa bilməzsən ki, öz kəndinə bu qədər gözəl şeir demiş оlsun... Heydərbaba dağı bir gün yerlə-yeksan оla bilər, yer üzündən silinə bilər. Ancaq nə qədər ki, Azərbaycan xalqının həssas qəlbi döyünür, Şəhriyarın da şeiri nəsildən-nəslə ötürüləcək və yaddaşlarda qalacaq" (6.22).
Möhsün Nağısoylu üçün də Xok kəndi Xoşginabın ekvivalenti, yaddaşında qalmış dünyanın ən duyğusal təcəssümüdür. Amma müəyyən fərqlə. Şəhriyar 46-47 yaşlarında təzədən Heydərbaba dağını ziyarətə gələndə dağ, daş, ildırım, sel, xırman, ocaq, ay-bir sözlə, onun bir zamanlar gördüyü və uzun illər həsrəti ilə yaşadığı mikrodünyanın bütün atributları yerində idi, bununla bərabər şair ruhi atoniya yaşayır, çünki onun doğulduğu həqiqi Xoşginab Atlantida kimi yer üzündən silinmiş, əvəzində hüzn, qəriblik və tənhalıq qalmışdı.
Bu, şairin faciəsi idi, onun ruhunun didərginliyi, öz əbədi dinclik məkanını itirməsi idi. Çünki Şəhriyar özündən çox uzaqlaşmış və vətənə sintez olunmaq, təzədən qayıdıb onun bir parçası olmaq üçün təməllər qırılmışdı, o, təzədən dönüb həmin kəndi tapsa da, orada özünü tapa bilmir, kökdən, torpaqdan qopmuş, havadan asılı qalmış duyğular onu ağladır, sentimental aləmdən yox olan dünyasına baxıb təklik və tənhalıq görən şair öz faciəsinə "Heydərbabaya salam" elegiyasını yazır. Əslində, Şəhriyar sonrakı bütün dövrlərdə yalnız bu duyğuların bədəlini ödəməklə ədəbiyyat, özü də çox böyük ədəbiyyat yarada bildi.
Amma Rövşənzəmirin dediyi kimi bir çox şairlər də həmin üslubda, həmin ritmdə yazsalar da, Şəhriyar səviyyəsinə yüksələ bilmədilər. Çünki həmin dünyanı onlar yox, Şəhriyar itirmişdi. Bir zaman F.Volter yazırdı ki, Vətən sənin qəlbinin əsir düşdüyü diyardır, bu əsarətdən xilas olmaq isə faciədir. Bax, vətən və vətənsizlik budur!
Yəni vətən deyilən anlayışın arxasından boylanan insanın özü, öz yaşantıları, öz ruhu, öz hiss və duyğularıdır, laməkanlıq, kosmopolitizm heçlik olmasa da, yalnız indinin mövcudluğudur. Çünki L. Qirşfeldin dediyi kimi, Vətəndə sənin dünənin və sabahın var, qürbətdə isə yalnız bu günün. M.Nağısoylunun kitabı boyunca insan və vətən anlayışlarına müxtəlif rakurslardan yanaşılır, məsafə artır – azalır, amma fokusdakı ana nöqtə dəyişmir, bu nöqtənin kökündə isə Xok kəndi dayanır.
Müəllif əlavə izahata yol vermədən öz tərcümeyi - halına məxsus xüsusi ştrixlərlə, həyatından xırda-para epizodlarla vətən hissini, duyğusunu yeni nəslin qəlbinə köçürməyə çalışır və buna müvəffəq olur. Kitabın "Kəndimiz- "kiçik vətən"", "Ailəmiz haqqında", "Qonşularımız", "Uşaqlıq və məktəb illəri" adlı hissələri insanda vətəndaşlıq duyğusunun formalaşması və bunda ətraf aləmin ayrı-ayrı predmetinin, sosial mühitin rolunun izahı baxımından son dərəcə mükəmməl və ideya baxımından mükəmməl olduğu qədər də bədii cəhətdən yetkin və dolğundur.
Necə deyərlər, bu mətnlərdə ideya və obrazlılıq baş-başa, nəfəs-nəfəsədir. Avtobioqrafik şərhlərdə belə müəllif çox şeyi birbaşa demir, predmet və hətta abstraksiya bədii ünsiyyətdə vasitəçilik edir: "Qəribədir ki, yuxuda atamdan, anamdan daha çox Qaranı (müəllif böyük qardaşını nəzərdə tutur) görürəm. Özü də daha çox dağda (Keçəldağda, Batabatda). Axı ağlım kəsəndən Qara ilə ən çox yay aylarında, o dağda çobanlıq edərkən yaxın təmasda olmuşam. Lap elə bu yaxında – bu sətirləri yazıya alan zamanlarda yuxuda gördüm ki, Qara ilə dağa- Batabata gedirik".
Bu yuxu zamanın iki aspekti arasında (real və irreal) körpüdür, həyat həqiqətilə mənəvi həqiqət burada qovuşaraq müqəddəs anlayışların kökünün, əslinin izinə düşür. Müəllifin birbaşa dialoqdan yayınaraq məqsədini dolayısı ilə çatdırmağa çalışması da səbəbsiz deyil, çünki "indiki uşaqlara, gənclərə o dövrün çəttinliklərindən, ağır yaşayışından, kasıblıq və yoxsulluğundan danışanda onlar belə söhbətləri həvəssiz dinləyərək deyirlər ki, eh, sizin dövrünüz belə idi də...".
Bəlkə də, uşaqlar haqlıdır! Etiraf etməliyik ki, müstəqillik dönəmində yaranan ədəbiyyatımız və əsasən bu ədəbiyyata söykənən dərsliklərimiz içində dünənimiz və sabahımız yaşayan bu Vətən anlayışının məzmun və mahiyyətini yeni nəslə çatdırmaq istiqamətində bir o qədər də ardıcıl və rəngarəng deyil. Quru və bədii cəhətdən zəif nümunələr yaddaşda simvolikaya çevrilmir, yeni nəslin doğulduğu, yaşadığı torpağa milli-tarixi qəhrəmanlıq ocağı və böyük idellar beşiyi kimi baxmağa imkan vermir.
Amma ədəbiyyatın əsil məqsədi budur! Yadıma bu gün də eşidərkən içimizdə patriotizm duyğuları oyadan, hər birimizin daxili aləmimizin ətraf mühitlə - Vətənlə harmoniyasını yaradan "Nədən başlanır Vətən?" adlı mahnının sözləri düşür. Şair Mixail Matusovski və Veniamin Basnerin 1968-ci ildə bəstələdikləri bu mahnının əsil müəllifləri, nə qədər qəribə də olsa, rus uşaqları olmuşdular. Belə ki, rus dövlətinin 1150 illiyi münasibətilə "Nədən başlanır Vətən?" mövzusunda onlara yaradıcılıq tapşırığı verilmiş və onların düşüncələri əsasında ötən əsrin 60-cı illərinin nadir musiqi xiti yaranmışdı...Möhsün Nağısoylunun müasir Azərbaycan gəncləri ilə bağlı memuarda qoyduğu problem bu mənada "sos" xarakteri daşıyır, yəni tarixə - keçmişə qarşı biganəlik zaman və daha geniş məkan müstəvisində inamla addımlamağa, bütöv şəxsiyyət kimi formalaşmağa imkan verə bilməz.
İ.Q.Belinski deyirdi ki, yalnız vətənlə qan qohumluğunu dərindən dərk edən insan ləyaqətli şəxsiyyət ola bilər. Əks halda natamamlıq yaranır, L.Bernenin dediyi kimi, Vətən yarımçıq məhəbbəti qəbul etmir, kim onun üçün hər şeyi etmir, demək heç nə etmir, kim onun uğrunda hər şeyini vermir, demək ondan imtina edir. Müəllifin diqqətə çatdırmaq istədiyi bu fikirlər günümüzün aktullıq kəsb edən ən ciddi problemlərindəndir.
... M. Nağısoylu kəndin – "kiçik vətən"in bütöv panoramasını yaratmaq üçün hər bir xırda detalı göstərməyə, kölgədə qalanları gün üzərinə çıxarmağa çalışır və buna görə tez-tez real zaman səddini aşaraq yaddaşındakı zamana – irreal aləmə üz tutur, müxtəlif vaxt müstəvilərində dolaşır. Ümumiyyətlə, "Ömürdən anlar-yadda qalanlar" kitabının formalaşmasında zamanın özünəməxsusluğu həlledici rol oynayır – burada keçmiş, indiki, gələcək zaman ardıcıl yox, paralel şəkildə cərəyan edir. Cümlədaxili və mətndaxili zamanlarda ayrı-ayrı epizodik qəhrəmanların, əşya və predmetlərin müəllifin həyatındakı rolu və taleyi özlərinin tam ifadəsini tapır.
Belə kontekst cümlələr müəllifin həyatının müəyyən dövrünü əks etdirsələr də, oxucu təsəvvüründə tərəf-müqabilin bütöv obrazının yaranmasına kifayət edir: "Məktəbə getdiyim ilk illərdə köhnə məktəb binasında (elə indiki məktəbdə) oxumuşam. İlk müəllimim qonşu Şahtaxtı kəndindən olan Rəşid müəllim olub (Xatırladım ki, Hüseyn Cavid də bu kəndəndir).
Mənə yazmağı, şeir deməyi o öyrədib (Qəbri nurla dolsun)". Detal bolluğu informasiya bolluğuna, informasiya bolluğu isə peyzajın, obrazın, onu yaradan bədii mətnin bütövlüyünə, əhatəliliyinə gətirib çıxarır. Zaman dinamizmini təmin edən xüsusiyyətlərdən biri kimi çıxış eləyən haşiyələr isə bəzən izahedici, bəzən tamamlayıcı mətn, bəzən isə hekayə içində hekayə kimi kitabın süjet xəttinə əlavə olunur. Müəllif oxucunu ağır təəssüratlarla yormamaq üçün bədii "antraktı" duzlu-məzəli əhvalatlarla zənginləşdirməyə çalışır. Amma onlar ilk baxışdan məzəli görünsələr də, böyük həqiqətin ifadəçisi olmuş qədim yunan tragikomediyalarında olduğu kimi "ideya məzhəkəyə yox, məzhəkə ideyaya xidmət edir" prinsipindən çıxış edirlər.
Məsələn, Xok kəndinin camaatının dindar olmasını göstərmək üçün müəllifin qələmə aldığı iki iranlı əhvalatı bu mənada xüsusi maraq doğurur. Onlar biləndə ki, Xokda araq içmirlər, maşını yarıyolda saxlatdırıb düşüb gedirlər. Əslində, müəllif bu bu kiçik epizodik hadisə ilə "gülüş içərisində faciəvi vəziyyəti" əks etdirir; sadəlövh qəhrəmanların bu "arzusu"nu qabartmaqla bir millətin ikiyə bölünməsinin, parçalanmasının, vaxtilə bu "proje"ni cızanların milli genetek yaddaşda yaratdığı iltihabı, "korroziyanı" üzə çıxarır. 1990-cı illərin əvvəlləri... Azərbaycan torpaqlarının erməni silahlıları tərəfindən işğalı... dünyanın ikili standartları üzündən Rusiya imperiyasının təzyiqləri qarşısında Azərbaycanın tək-tənha qalması...
İnsanların yurd –yuvalarını itirdiyi günlər... Günahsız şəhidlərin sayının həndəsi silsilə ilə artması ... Siyasi qərarların heç bir əhəmiyyət daşımaması... bir sözlə, şair Qabilin dediyi kimi, Azərbaycan bir Kərbala meydanına döndüyü çağlar... Belə bir vaxtda çayın o biri sahilində yaşayan qardaşlar bu taya yeyib-içməyə, əyyaşlıq eləməyə gəlirlər. Həmin "məzəli əhvalatın" ortaya qoyduğu, insanın üzünə şillə kimi çırpılan sərt həyat həqiqəti budur! Amma müəllif bunda məzhəkə qəhrəmanlarını deyil, o dövrün siyasi sisteminin bu tayda yaratdığı real mənzərəni - gecəli-gündüzlü ağır qul əməyi ilə məşğul olan, lakin Bakıya gəlmək üçün 30 manat pul tapa bilmədiyinə görə başqasının qapısını döyməyə məcbur olan bir insan obrazını (avtobioqrafik obrazı) yaratmaqla imperiyaların o taylı- bu taylı mahiyyətini ittiham edir.
Məşhur türkoloq, Harvard Universitetinin professoru xanım Brenda Şafferin "Azərbaycanda milli kimilik şüurunun mərhələri" adlı kitabında tarixi-siyasi proseslərin azərbaycanlı etnosuna vurduğu zərbənin nəticələrinin hələ uzun müddət aradan qalxmayacağı qeyd edilir. Fakta söykənən müəllif bunun qaynaqlandığı mənbələrin sırasında ilk növbədə dünya güclərinin geosiyasi maraqlarının dayandığını göstərir. Əlbəttə, kənardan reallıq daha aydın, daha parlaq görünür.
... Məzəli əhvalat və onunla bağlı bu "traktovka" mövzudan bir qədər uzaqlaşmaq kimi görünsə də, əslində həmin epizod müəllifin fikir və ideya permanentliyinin özülünü təşkil etdiyindən əsərin mahiyyətinin tam dərk edilməsi üçün bu yöndə xüsusi gəzişmələrin vacibliyini qeyd edirik. "İrəvanda fəhləlik-kənddə suçuluq" bölməsində ali məktəbə qəbul ola bilməyən kasıb, yoxsul və yalnız ideologiya ilə doydurulmuş əyalət gəncinin bir parça çörək üçün yad qapılarında çəkdiyi məşəqqətlər, zülmlər, Bayronun irland kəndli qəhrəmanları kimi "qul əməyindən qat-qat ağır" bir əməklə məşğul olmalarının təsviri də zaman müstəvisində müqayisəli şəkildə verilir.
"O vaxtlar (SSRİ dövründə) Naxçıvanın, xüsusilə Şərurun ayrı-ayrı kəndlərindən, ən çox da Qarabağlar və Xokdan cavanlar pul qazanmaq, dolanmaq üçün İrəvana gedərdilər. İndi isə bizim yerin cavanları birtəhər dolanmaq üçün Türkiyəyə üz tuturlar. Əvvəlkilər kimi, indi də onlar ağır işlərdə işləyirlər..."
Təbii ki, həqiqət müqayisədə üzə çıxır, amma burada bir məqamı da vurğulayaq ki, zaman müstəvisində ardıcıl gəzişmələr, real və irreal vaxt sərhəddində davamlı sıçrayışlar əsərin məzmununu tamamlasa da, bəzən süjet konstruksiyasında quraq kimi görünür, bədiiliyə, təhkiyənin məntiqinə, bunun doğurduğu hissi-psixoloji ovqatın yaşarılığına, dil əlvanlığına mane olur. Zamandan - zamana sıçrayış bir üslub olsa da, nəqletmənin axarını, hadisələrin inkişaf məcrasını pozduğu üçün əsərdə konqlemeratlıq yaradır. Müəllif kitabın gələcək nəşrlərində bunları nəzərə alsa, fikrimizcə yaxşı olar.
Kitabın "Bakıya ilk gəlişim", "Sızlər yada düşəndə" adlı bölmələri, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, insan və sosial mühit probleminin işıqlı ideal və antisosial hadisələr, romantika və antiromantika fonunda, daha doğrusu, əks qütblərin kəsişmə xəttində ortaya qoyulması qəhrəmanı - gənc tələbə obrazını bütün səmimiyyəti, mənəvi –psixoloji dayanıqlığı ilə görməyə imkan verir. Əgər bu gənc tələbə təxəyyül qəhrəmanı, bədii fantaziya məhsulu olsaydı, onu sovet ədəbiyyatının "çətinliklər qarşısında özünü, səmimiyyətini itirməyən" ideal tipajları sırasına daxil etmək olardı. Ancaq məsələ burasındadır ki, müəllifin tələbəlik dövrü hətta sovet ədəbiyyatının mütləq müsbət obrazlarının tükəndiyi, mənəvi deqredasiyanın həyatın bir çox spektrinə yayıldığı bir zamana təsadüf edir, belə bir şəraitdə "bahalı uşaqlar " arasında qış günü "əynində paltosu olmayan", müəllimlərinin "kasıb uşaqdır, qiymətini kəsməyin" deyə mərhəmətlə yanaşdığı gəncin içində bu qədər işıqlı ideallar yaşatması bütövlükdə ədəbiyyatın reallıqda özünüifadəsi kimi səciyyələndirilə bilər.
İnsanı sosial mühitin tərkib hissəsi kimi götürən naturalistlər zaman-zaman ayrı-ayrı fərdi, individual keyfiyyətlərin sonrakı nəsillər üçün başlanğıc, təkan olduğunu unudurdular. XX yüzilin görkəmli ispan mütəfəkkiri Xose Orteqa-i Qasset yazırdı: "Dünyada kardinal dəyişikliklər baş versin deyə, bir insan tipinin yerinə başqa insan tipi gəlməlidir ki, başqa tipdən fərqlənən oxşar həyati duyğuları özündə birləşdirən çoxlu insanlar meydana çıxsınlar. Bax, nəsil – bu sözün dəqiq mənasında insan "növü" budur. Fərdlər onların yalnız özünəməxsus xüsusiyyətlərilə - psixologiya, zövq və adətlərlə dünyaya gəlirlər ki, bütün bunlar nəslin simasını təyin edir, onu əvvəlkilərdən fərqləndirir". (7.48)
Çox halda bir fərdin əxlaqi - estetik baxışları və rəftarı bütövlükdə sosial mühitdə yeni münasibətlərə, yeni mənəvi normaların formalaşmasına, başqalarında kreativ xüsusiyyətlərin inkişafına səbəb olur. Bunun üçün sadəcə insan həyatın mənasını, yaradıcılıq potensialının nəyə yönəldiyini tapmalıdır. Həyatın ümumləşdirilmiş mənalarını həyati dəyərlər kimi qiymətləndirən avstriyalı alim, "İnsan məna axtarışında" adlı məşhur memuarın müəllifi Viktor Frankla görə birinci dəyər əmək vasitəsilə reallaşan yaradıcılıq dəyəridir: "Özünürealizasiya məqsəd deyil, yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrindən biridir. Yalnız bu fəaliyyət olduqda sən ətrafına, cəmiyyətə nəsə verə bilirsən".
Alim romantikanı ümumi dəyərlərin realizasiyasının başlıca stimulyatoru adlandırırdı: "Əgər romantika inandırmırsa, həyatın mənasına çevrilə bilmirsə, ən böyük potensial belə istənilən effekti vermir". "Ömürdən anlar..." kitabının müəllifi lap erkən yaşlarından öz romantikasına inanmışdı: "Məktəb illərində həm də bir qədər xəyalpərvər olmuşam. Atamın dayısı oğlanlarının- Həbib müəllimin, rəssam Əyyubun Bakıda yaşamalarını, adlı-sanlı insan olmalarını (təbii ki, kənd adamlarının gözündə) bilirdim. Hətta uşaq vaxtı elə düşünürdüm ki, onların qanadları da var və uçurlar..." Elə bu romantika M.Nağısoylunun "mürəkkəb sosial mühitdə" özünü "tapmasına", realizasiyasına, həyatının məna istiqamətini müəyyənləşdirməyə və öz mühiti üçün gərəkli insan olmasına yardımçı olur.
Onu tələbəlik illərindən, daha doğrusu, orta məktəb illərindən özünə çəkən ədəbiyyatı həyatının mənasına çevirən də məhz bu romantika olur. Bu gün onlarla ciddi tədqiqat əsərinin müəllifi, Azərbaycan mətnşünaslıq elmində sözünün xüsusi sanbal və çəkisi olan M.Nağısoylunun qaranlıq əsrlərdə yatıb qalan mənbələrə uzanan yoluna işıq salan da məhz romantikasına inam və zəhmətsevərliyi olub.
Kitabın böyük hissəsi alimin Əfqanıstan səfərlərinə, üst-üstə buradakı 10 illik həyatına həsr olunub. İlk səfərində Şibirqanda Neft Departamentində çalışan müəllif zaman-zaman dünya güclərinin döyüş poliqonuna çevirdiyi bu ölkənin milli-etnik xüsusiyyətlərini çox ustalıqla verir: "İlk günlər Şibirqanda mənə hər şey qəribə gəlirdi. "Sehrli xalat" filmində olduğu kimi sanki orta əsrlərə düşmüşdük. Əfqanların əksəriyyəti milli paltar geyirdilər: başlarına uzunluğu 7 metr olan ağ çalma bağlayırdılar.
Deyilənə görə, ağ çalmadan qəfil ölüm zamanı kəfən kimi istifadə edilə bilərdi, ona görə belə uzun olurdu. Yerli camaatın əyin-başları isə, əsasən, ağ rəngli enli tuman və uzun köynəkdən ibarət idi. Əfqan uşaqlarının və yeniyetmələrinin yük maşınlarının arxasından asılı vəziyyətdə ayaq üstə duraraq yol getmələri, avtomoblin baqajında oturmaları da bizə qəribə gəlirdi." Göründüyü kimi, müəllif bir neçə detalla ümumdünya tarixindən bir neçə əsr geridə qalan bu qədim Şərq ölkəsinin spesfik xarakteriskasını, etno-kultroloji özünəməxsusluqları verə bilir.
Ümumiyyətlə, Əfqanıstanın tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti müharibə parametrləri çərçivəsində cızılıb: "Əfqanıstanın tarixi - bu çoxsaylı müharibələr, döyüşlər, öz iradəsini yeritmək istəyən beynəlxaq güclərin əli ilə törənən etnik qrupların müqavimət... tarixidir...,"- kimi siyasi tarixçilərin uzun-uzadı ibarələrini M.Nağısoylu kitabında "7 metrlik çalma" ifadəsi ilə çox lakonik və effektiv şəkildə ümumləşdirir. Müəllif hadisələrə qiymət verməyə çalışmır, müharibə səhnələri təsvir etmir, bununla bərabər insan və müharibə problemini yazıların mərkəzinə gətirə bilir. Həm də problem birbaşa müəllifin öz iştirakı ilə deyil, dinc ruslar və dinc əfqanlar arasındakı qarışılıqlı münasibətlərdə, daxili nifrətin epizodik hadisələrdə üzə çıxmasında təzahür edir.
Yolda, düzün ortasında qalmış əfqanları "çirkli, bitli" hesab etdikləri üçün öz maşınlarına götürmək istəməyən rusların simasında müəllif oxucularına tarixən bütün dünyada imperiya siyasətinin mahiyyətinə varmağa şərait yaradır. 10 illik Əfqanıstan tarixçəsi təkcə siyasi keçmişə çevrilmir, həm də müəllifin özünü də yetkinləşdirir – sadəlövh gənc tələbə birdən-birə müdrik, formalaşmış dünyabaxışa malik insana çevrilir. İnsan şəxsiyyətində baş verən belə bir sürətli dəyişiklik mərhum İsa İsmayılzadənin müharibə dövrü uşaqları haqqında yazdığı "onlar birdən-birə qocaldılar" ifadəsini yada salır.
Kitabda sərt həyat həqiqətləri ilə paralel olaraq ikinci bir süjet xətti də var: bu əbədi məhəbbət mövzusudur. Müəllifin bu barədə xatirələri daha həzin, daha gövrəkdir. Həmin xatirələrdəki sevgi duyğuları, həmin duyğuların bütövlüyü və təmizliyi yadımıza tanınmış Polşa yazıçısı Karol İjikovskinin bütün humanizm tarixi üçün ümumləşdirdiyi "Məhəbbət qarışılıqlı müqəddəslikdir" tezisini salır. Kitabın bu duyğulara həsr olunan hissələri qəhrəmanın xarakterindəki xeyirxahlığın, insansevərliyin, düzlüyün, təmizliyin, dostcanlılığın haradan gəldiyini açmaqda oxucuya kömək edir.
Qədim Çin filosofu Lao Tszı deyirdi ki, məhəbbətsiz borc insanı kədərləndirir, məhəbbətsiz həqiqət insanı inamsız edir, məhəbbətsiz tərbiyə ziddiyyət doğurur, məhəbbətsiz intizam insanı xırdaçı edir, məhəbbətsiz var-dövlət xəsislik yaradır, məhəbbətsiz iman fanatikliyə gətirib çıxarır. Xöşbəxt o, insandır ki, məhəbbəti hər yerdə hiss edir. "Ömürdən anlar-yadda qalanlar" əsərinin məhəbbət süjeti böyük filosofun tezislərinin real həyati ifadəsi kimi görünür desək səhv etmərik.
Kitabın Əfqanıstan səfərindən sonrakı illərə həsr oluna hissəsi daha çox elmi axtarışlara, pedaqoji fəaliyyətə, müxtəlif elmi konfranslardakı çıxış və məruzələrə, Türkiyə və İrana elmi ezamiyyətlərə, ölkə daxilində yay istirahəti zamanı müəllifin başına gələn əhvalatlara həsr olunub. Müəllif ölkə daxilində baş verən heç bir əhəmiyyətli hadisəni, ictimai-siyasi önəmi olan məqamı nəzərdən qaçırmır, ən azı xırda detallarla, "təsadüfi qarşılaşmalarla" həmin hadisələrə öz münasibətini bildirir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu münasibətlər ədəbiyyatda inikasın əsa xətti olan "gerçəkliyi optimist anlamaq və təlqin etmək" prinsipindən kənara çıxmır.
Onu da qeyd edək ki, "Ömürdən anlar-yadda qalanlar" kitabı təkcə bir ömrün salnaməsi, yaddaş kartı deyil, əsərdə etno-kulturoloji, milli- etimoloji və geneloji məsələlərə kifayət qədər geniş yer verilmiş və Möhsün Nağsoylunun uzun illərin peşəkar alim- tədqiqatçı keyfiyyəti tarixi faktların izahında, milli - mənəvi dəyərlərin köklərinin araşdırılmasında, yer-məkan adlarının şərhində özünü tam dəqiqliyi ilə göstərir. Möhsün Nağısoylu bir alim kimi bütün əsərlərində öz tezis və mülahizələrini, prinsip və qənaətlərini yalnız obyektivlik, tarixi mənbələrin və faktların müqayisəli təhlil metodu əsasında elmi ictimaiyyətə təqdim edir.
"Ömürdən anlar-yadda qalanlar" kitabında onun olduğu yerlərin adlarının, milli adət- ənənələrinin, qarşılaşdığı insanların xarakterlərinin təsvirində bu dəqiqliyi, obyektivliyi görürük. Məsələn, doğulduğu kəndin adını daşıyan "xok" sözünün etimoloji izahı ilə bağlı neçə-neçə mənbəyə müraciət edir, sonda alim məntiqinə əsasən nəticə çıxarırır: "... Dilçi alimlər bu sözün "çəmən", "otlaq", eləcə də "daşlaq", "daş yığını" mənalarını qeyd edirlər. Həqiqətən də, bizim kəndimizdə çəmənlər və otlaqlar da, daşlıq yerlər də vardır. Buna görə də hesab edirəm ki, kəndimizin adı qədim türk sözü olan "xok"// "xak" sözü ("çəmən", "otlaq") ilə bağlı ola bilər". Amma müəllif özü bu fikirlə razılaşsa da, digər versiyaları da oxucuların mühakiməsinə buraxmağı unutmur: "... kəndimizin adının İran əsilli olması və "vəhşi donuz" ("xuk") anlamında işlənməsi barədə də fikir, mülahizə vardır, ancaq bu, əsla inandırıcı görünmür."
Sonda M.Nağısoylu doğulduğu kəndin Arazın o tayındakı Xök kəndi, eləcə də Xoy şəhəri ilə bağlılığının daha inandırıcı və ağlabatan olduğunu qəbul edir. Göründüyü kimi, sadəcə bir ada yanaşmada müəllifin dəqiqliyi və obyektivliyi tam mənada özünü büruzə verir.
Ümumiyyətlə, "Ömürdən anlar-yadda qalanlar" kitabı əvvəldən - sonacan müəllifin oxucu ilə səmimi dialoqu, dərin etirafları üzərində qurulduğundan və hətta bəzən bu səmimiyyət ən xırda detal və təfərrüatlara qədər gedib çıxdığından, bir sıra məqamlarda bədii üslub adi məişət üslubu səviyyəsinə enir, dilin obrazlılığı, janrın bədii xüsussiyyətləri səmimiyyətə qurban verilir. Əslində, M.Nağısoylu özü də kitabın girişində bədii memuar yazmaq niyyətində olmadığını, sadəcə ömrünün səhifələrini vərəqləmək niyyətində olduğunu bəyan etdiyindən, arada bədii ifadə vasitələri olmadan onun oxucu ilə birbaşa və canlı ünsiyyətə çalışması başadüşüləndir.
Amma bununla bərabər "uşaqlıqdan ədəbiyyat vurğunu olan" müəllifin bədii tablolarındakı, hiss və duyğularını ifadə etdiyi essevari ricətlərindəki sənətkarlıq xüsusiyyətləri əsər boyu qorunsaydı, fikrimizcə, kitabın xeyrinə olardı.Amma bütün bu xırda qeydlərimizə baxmayaraq, "Ömürdən anlar-yadda qalanlar" memuarı yaşadığımız tarixin obyektiv canlı mənzərəsini yaratdığından, geniş bir coğrafi məkanda cərəyan edən hadisələrin ictimai-siyasi mahiyyətini özündə əks etdirdiyindən, elmin hamar olmayan yollarında şam kimi əriyən tədqiqatçı bir alimin nəsillərə nümunə ola biləcək fədakar ömrünü təcəssüm etdirdiyindən, onlarla, bəlkə də yüzlərlə əsrdaşımız haqqında dolğun informasiya verdiyindən, onun bir ensiklopedik mənbə kimi uzun illər bir çox tarixçilərin, ədəbiyyatşünasların, pedaqoqların stolüstü kitabı olacağına və böyük alimin tutarlı elmi əsərləri ilə yanaşı yaşayacağına inanırıq.
Müəllif kitabın epiloqunda haqlı olaraq yazır: "Düşünürəm ki... orta əsrlər Azərbaycan tərcümə əsərləri haqqında yazdığım monoqrafiyalar, nəşr etdiyim kitablar hələ uzun illər boyu bir çoxları üçün gərəkli olacaq...
... Elə indinin özündə, sağlığımda məni tanıyan bir çox insanların, xüsusilə də gənc nəslin qəlbinə artıq daxil olmuş, orada özüm üçün kiçik bir yuva qurmuşam".
Təbii ki, müəllif təvazökarlıq edir, fikrimizcə, Möhsün müəllim heç böyük tədqiqatçı alim olmasaydı belə, tamam başqa sahədə çalışaraq çoxsaylı monoqrafiyalar, məqalələr yazmasaydı, kitablar nəşr etdirməsəydi belə, onun adı gəncliyə, ətrafındakı insanlara bir səmimiyyət, halallıq, düzlük, təmizlik nümunəsi olaraq yenə zaman ölçüsü tanımayacaqdı...
1. Səmədova Nailə. "Azərbaycan memuar ədəbiyyatı tarixi", AMEA M.Füzuli ad. Əlyazmalar İn-tu. - Bakı : Nurlan, 2006. - 331 s.
2. Səmədova Nailə. " İnsan,zaman və həyat həqiqəti", AMEA M.Füzuli ad. Əlyazmalar İn-tu. - Bakı : Nurlan, 2011. - 264 s.
3. Eyvaz Eminalıyev. "Azərbaycan milli memuar ədəbiyatı", Bakı, Yurd, 1999
4. Möhsün Nağısoylu. Biblioqrafiya. Bakı, "Elm və təhsil", 2012, s.
5. M.Şəhriyar, "Heydərbabaya salam", Təbriz, Çapxaneyi- "Ziba", 1332, s.22
6. "Heydərbabaya salam". Bakı: Azərnəşr, 1998, s. 14, 80 səh. (Tərtibçi: Pənah Xəlilov)
7. Xose Orteqa-i Qasset. "Dequmanizasiya iskustva", Moskva, Raduqa, 1991.
AzNews.az