Unudulmuş peşələr: Texnologiyanın sürətinə uduzan sənətlərin izi ilə

Hər gün yaşadığımız dünyada çoxlarının fərqinə varmadığı bir həqiqət var: insan tarixində bir zamanlar mühüm rol oynamış yüzlərlə peşə artıq mövcud deyil. Bu gün heç kim küçələrdə lampaları yandıran işıqçını görmür, poçt məktublarını əl ilə yazan katiblərə ehtiyac qalmayıb, ayaqqabı yamayıcılarının küçə künclərində oturaraq insanlara xidmət etdiyi illər çoxdan arxada qalıb. Lakin bu peşələr təkcə bir iş deyil, həm də bir dövrün həyat tərzinin, sosial ünsiyyətin və mədəni irsinin bir parçası idi.

Orta əsrlərdə və yeni dövrün əvvəllərində katiblik peşəsi xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Yazmaq bacarığı olmayan kütlələr üçün katiblər təkcə sənəd hazırlayan deyil, həm də bilik daşıyan şəxslər idi. Çap texnologiyasının inkişafı ilə bu peşə öz əhəmiyyətini itirdi, lakin bir vaxtlar cəmiyyətin yazılı yaddaşının qorunmasında misilsiz rol oynamışdı. Həmçinin lampayandırlar – elektrik enerjisindən öncə küçə lampalarını hər axşam yandıran insanlar - şəhərlərin gecə həyatının təhlükəsizliyini təmin edirdilər. Sənaye inqilabının gətirdiyi elektrik şəbəkələri ilə bu peşə tarixin arxivinə köçdü. Karvan rəhbərləri isə bir vaxtlar ticarət yollarının əsas simaları idi. Bakıdan Təbrizə, İpək yolunun müxtəlif qollarına aparılan dəvə karvanlarının təhlükəsizliyi və idarəsi onların üzərinə düşürdü. Bu gün nəqliyyat texnologiyalarının inkişafı ilə həmin rol logistik şirkətlərə keçib.

Texnologiyanın inkişafı hər bir mərhələdə insan əməyini yeni formaya salıb. Çapçılar, teleqrafistlər, hətta foto plyonka ustaları da bu sırada yer alır. Hər yeni texnologiya özündən əvvəlki peşəni sıradan çıxararaq həm iş bazarında dəyişiklik yaradıb, həm də sosial münasibətlərə təsir göstərib. Bu yoxluq bəzən işsizliyin artması ilə müşayiət olunub, bəzən də yeni bacarıqların formalaşması ilə nəticələnib. Bu gün katiblərin yerini hüquqşünas katiblər və ofis menecerləri, lampayandırların funksiyasını isə şəhər infrastrukturunu idarə edən elektrik texnikləri tutub. Karvan rəhbərlərinin yerinə isə beynəlxalq logistika şirkətləri və rəqəmsal nəqliyyat platformaları keçib. Ayaqqabı yamayıcılarının əvəzinə hazır geyim və kütləvi istehsal mədəniyyəti formalaşıb. Lakin bu dəyişikliklərin hamısı insani ünsiyyət baxımından eyni nəticəni vermir.

Unudulmuş peşələr sadəcə iqtisadi fəaliyyət deyildi, onlar insanları bir-birinə bağlayan sosial tellər idi. Ayaqqabı ustasına gedən insan təkcə ayaqqabısını düzəltdirmirdi, həm də söhbət edir, məhəllə xəbərlərini öyrənirdi. Katibin yanında sənəd yazdıran kəndli həyatının bir hissəsini bölüşürdü. Bu ünsiyyət formaları yox olduqca cəmiyyət həm də emosional bağlardan məhrum olur. Azərbaycan da bu prosesin şahidi olub. Karvan rəhbərləri, xalça boyaqçıları, misgərlər, papaqçılar bir vaxtlar şəhər və kənd həyatının ayrılmaz hissəsi idi. Bu gün həmin peşələrin çoxu muzeylərdə və etnoqrafik sərgilərdə öz izlərini qoruyur. Onların yox olması həm də milli-mədəni irsin gündəlik həyatdan uzaqlaşması deməkdir.

Texnologiya dayanmadan yeni imkanlar yaradır, amma hər yeni mərhələ bəzi peşələrin sonunu gətirir. Süni intellektin sürətlə inkişafı fonunda gələcəkdə sürücülük, kassirlik, hətta bəzi diaqnostika sahələrinin də avtomatlaşdırılaraq sıradan çıxacağı proqnozlaşdırılır. Bu isə həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan yeni çağırışlar deməkdir. Nəticə olaraq, texnologiyanın gətirdiyi üstünlüklərlə yanaşı, unudulmuş peşələrin bizə xatırlatdığı bir həqiqət var: bəzi sənətlər yalnız iqtisadi dəyər daşımır, onlar həm də mədəniyyətin və kollektiv yaddaşın canlı şahidləridir.

Nuray,

AzNews.az