Rəqəmsal arxeologiya - internetdə unudulan yaddaşın mədəni mirasa çevrilməsi - ARAŞDIRMA

İnternet həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Hər gün milyardlarla məlumat sosial şəbəkələrdə, saytlarda, forumlarda paylaşılır, lakin onların əhəmiyyətli bir hissəsi qısa zamanda silinir və ya əlçatmaz olur. Bu proses bəzən fərqinə varmadığımız bir “rəqəmsal eroziya” yaradır. Məhz burada “rəqəmsal arxeologiya” anlayışı meydana çıxır. Ən sadə şəkildə desək, rəqəmsal arxeologiya internetdə silinmiş, itirilmiş və ya unudulmuş məlumatların tapılması, qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi ilə bağlı fəaliyyətləri ifadə edir. Necə ki, arxeoloqlar qədim şəhərlərin xarabalıqlarından mədəniyyət izləri aşkar edir, rəqəmsal arxeoloqlar da rəqəmsal məkanda “unudulmuş mədəniyyət qatlarını” bərpa etməyə çalışır.

İtirilmiş rəqəmsal məlumatların dəyəri çoxşaxəlidir. Bir vaxtlar sadə forumlarda yazılmış müzakirələr indi sosial, mədəni və hətta iqtisadi tarix üçün mühüm mənbə hesab olunur. Məsələn, 2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan istifadəçilərinin aktiv olduğu forumlar bugünkü sosial şəbəkələrdən fərqli olaraq ictimai rəyin formalaşmasında və gənclik mədəniyyətinin ifadəsində mühüm rol oynamışdı. Bu materialların itməsi gələcək tədqiqatçılar üçün boşluq yaradır. Hətta silinmiş bloqlar və şəxsi saytlar bir dövrün dil üslubunu, gündəlik qayğılarını və ictimai proseslərə yanaşma tərzini əks etdirən qiymətli mənbələrdir.

Rəqəmsal məzmunun arxivləşdirilməsi istiqamətində beynəlxalq təşəbbüslər mövcuddur. Ən məşhuru “Internet Archive” və onun “Wayback Machine” layihəsidir. Bu platforma 1990-cı illərdən bəri milyonlarla veb-səhifəni yadda saxlayır və istifadəçilərə silinmiş məzmunlara yenidən baxmaq imkanı verir. Lakin bu cür təşəbbüslərin imkanları da məhduddur. Texniki səbəblər, resurs çatışmazlığı, müəlliflik hüquqları və hətta hökumətlərin bəzi hallarda tətbiq etdiyi senzura səbəbindən arxivləmə prosesi tam əhatəli ola bilmir. Bəzi ölkələr isə öz milli rəqəmsal yaddaş strategiyalarını hazırlayaraq milli kitabxanaların və arxivlərin funksiyalarını internet məkanına daşıyırlar. Məsələn, Böyük Britaniya Milli Kitabxanası hər il milyonlarla veb-səhifəni toplayaraq “UK Web Archive” vasitəsilə qoruyur.

Etik və hüquqi məsələlər bu prosesin ən mürəkkəb hissələrindən biridir. Bir tərəfdən, silinmiş məlumatların qorunması ictimai marağa xidmət edir və gələcək nəsillərin tarixi yaddaşını zənginləşdirir. Digər tərəfdən, müəlliflərin şəxsi hüquqları və fərdi məlumatların qorunması məsələsi ortaya çıxır. Məsələn, şəxsi bloqların arxivləşdirilməsi həmin şəxsin razılığı olmadan həyata keçirilərsə, etik mübahisələr yarana bilər. Buna görə də rəqəmsal arxeologiya ictimai fayda ilə fərdi hüquqlar arasında balansı tapmağı tələb edir.

Dünyada rəqəmsal yaddaşla bağlı müxtəlif yanaşmalar müşahidə olunur. ABŞ-da akademik institutlar və qeyri-kommersiya təşkilatları bu sahəyə ciddi sərmayə yatırır, Avropada isə rəqəmsal arxivlər dövlət və kitabxana sistemlərinin bir hissəsinə çevrilir. Ekspertlər hesab edirlər ki, rəqəmsal mədəniyyətin qorunması gələcəyin elmi tədqiqatları, ictimai davranış modellərinin öyrənilməsi və hətta süni intellektin tarixi məlumatlarla işləməsi üçün strateji resurs olacaq.

Azərbaycan da bu prosesdə geri qalmamalıdır. Milli Kitabxana və digər mədəniyyət institutlarının rəqəmsal arxivləşdirmə fəaliyyətləri daha sistemli şəkildə inkişaf etdirilə bilər. Forumlar, xəbər saytları, onlayn media arxivləri, sosial şəbəkə kontentləri milli rəqəmsal yaddaş layihələrinin bir hissəsinə çevrilərsə, bu həm tarixi-mədəni mirasın qorunmasına, həm də ölkənin rəqəmsal suverenliyinin güclənməsinə xidmət edər. Rəqəmsal arxeologiyanın yalnız texniki deyil, həm də mədəni və strateji məsələ kimi qəbul edilməsi gələcəkdə Azərbaycan üçün beynəlxalq səviyyədə də nüfuzlu mövqe yarada bilər.

Nəticə etibarilə, rəqəmsal arxeologiya sadəcə silinmiş internet səhifələrinin bərpası deyil, gələcək nəsillər üçün mədəni yaddaşın qorunması prosesidir. İnternetdə itirilən hər bir məlumat əslində bir dövrün sosial münasibətlərini, dilini, düşüncə tərzini və iqtisadi reallıqlarını əks etdirən unikal izdir. Bu izləri qorumaq isə həm texnoloji, həm də mədəni məsuliyyətdir. Rəqəmsal arxeologiya yaxın gələcəkdə milli və qlobal miqyasda tarix yazımının, ictimai yaddaşın və mədəni irsin ən mühüm dayaqlarından biri olacaq.

Nuray,

Aznews.az