Mövsümlərin psixologiyası: fəsillərin insan ruhuna və yaradıcılığa gizli təsiri - ARAŞDIRMA

Hər birimiz gündəlik həyatımızda fərqinə varmadan ilin fəsillərinə uyğun emosional dalğalanmalar yaşayırıq. Yayın uzun günlərində enerji və ümidlə dolu oluruq, payızda sakitlik və düşüncəyə qapılma daha çox müşahidə edilir, qışın soyuğu isə bəzən əhvalımıza ağır yük kimi oturur. İstər iş tempində, istərsə də yaradıcılıq fəaliyyətində bu dəyişikliklərin təsirini hiss etmək mümkündür. İnsanların məhsuldarlığı, həyat tərzi və hətta kollektiv davranışları belə təbiətin dövri ritmləri ilə müəyyən qədər sinxronlaşır.

Psixologiya və nevroloji araşdırmalar göstərir ki, mövsümlər insan beyninin fəaliyyətinə birbaşa təsir göstərir. Beynəlxalq səhiyyə təşkilatlarının məlumatlarına görə, gün işığının miqdarı və müddəti serotonin və melatonin hormonlarının balansını dəyişir, bu da əhval və yuxu rejiminə təsir edir. Yaz və yay aylarında günəş işığının çoxluğu insanların özünü daha xoşbəxt hiss etməsinə, sosial aktivliyin artmasına və yaradıcılığın canlanmasına səbəb olur. Məsələn, bir çox araşdırmalar göstərir ki, yaz aylarında incəsənət əsərlərinin və musiqi layihələrinin sayı artır, yayda isə festival və kütləvi tədbirlər emosional yüksəlişin kollektiv ifadəsinə çevrilir.

Payız mövsümü introspektivliklə assosiasiya olunur. Yarpaqların saralması, günlərin qısalması insanda düşüncə və daxili analiz ehtiyacını artırır. Ədəbiyyatda payız motivlərinin daha çox şeirlərdə və fəlsəfi mətnlərdə əksini tapması da təsadüfi deyil. Bu dövr bəzən yeni ideyaların yetişdiyi, insanın özünü daha dərin tanıdığı bir mərhələ kimi xarakterizə olunur. Qış isə psixoloji baxımdan ən çətin mövsüm sayılır. “Seasonal Affective Disorder” (SAD) adlanan mövsümi depressiya xüsusilə qış aylarında gün işığının azalması ilə bağlı daha çox yayılır. ABŞ və Avropa ölkələrində aparılan araşdırmalara görə, bu sindromdan əhalinin 10 faizə yaxını əziyyət çəkir. Yuxu rejimində pozuntular, motivasiya azalması və sosial təcrid halları daha çox qış aylarında müşahidə olunur.

Mövsümlərin iş məhsuldarlığına təsiri də maraqlı nüanslarla seçilir. Yayda enerjinin yüksəlməsi sürətli və dinamik fəaliyyət yaratsa da, çox isti iqlimlərdə yorğunluq və diqqət dağınıqlığı da artıra bilir. Payız biznes fəaliyyətinin və akademik işlərin intensivləşdiyi dövr kimi qeyd olunur, çünki həm hava şəraiti, həm də sosial ritm daha balanslı olur. Qış aylarında isə məhsuldarlıq ümumiyyətlə azalır, lakin bəzi ölkələrdə bu dövr planlaşdırma və strateji qərarların qəbul edilməsi üçün istifadə olunur. Yaradıcılıq sahələrində qışın verdiyi tənhalıq və sakitlik bəzən dərin bədii əsərlərin yaranmasına zəmin yaradır. Məsələn, dünya ədəbiyyatında qış mövzusu daha çox ekzistensial düşüncələr və insanın daxili aləmi ilə bağlıdır.

Fəsillərə yanaşma fərqli mədəniyyətlərdə müxtəlifdir. Skandinaviya ölkələrində qışın sərtliyinə baxmayaraq, “hygge” və “koselig” kimi anlayışlarla insanlar özlərinə sosial və emosional rahatlıq məkanı yaradırlar. Yaponiyada isə payız “momiji” - yarpaqların qırmızıya boyanması - ilə kollektiv müşahidə mərasimlərinə çevrilir. Orta Asiya və Azərbaycan kimi iqlim baxımından müxtəliflik təqdim edən ölkələrdə isə hər fəslin özünəməxsus bayram və ənənələri mövcuddur. Novruz yazın təntənəsini, payız isə məhsul yığım şənliklərini təcəssüm etdirir. Bu ənənələr mövsümlərin insan davranışına təsirinin yalnız bioloji deyil, həm də mədəni kodlara çevrildiyini göstərir.

Bütün bunların fonunda aydın görünür ki, mövsümlər yalnız bioloji ritmlərimizi deyil, sosial münasibətlərimizi, kollektiv təcrübələrimizi və yaradıcılıq prosesimizi də formalaşdırır. İnsanın psixologiyası təbiətin ritmləri ilə paralel şəkildə işləyir və bu dəyişikliklər həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə həyat keyfiyyətini müəyyənləşdirir. Azərbaycanın iqlim müxtəlifliyi isə bu baxımdan unikal üstünlükdür. Çünki bir ölkə daxilində müxtəlif iqlim zonalarının mövcudluğu insanlara fəsillərin yaratdığı emosional və sosial spektri daha geniş yaşamaq imkanı verir. Bu da milli mədəniyyətin zənginliyinə, yaradıcılığın müxtəlifliyinə və həyat tərzinin dinamikasına töhfə verir.

Nuray,

Aznews.az