Mövsümlərin emosional və davranış təsirlərinin bioloji əsasları

Havanın dəyişməsi uzun illər emosional vəziyyətin təsadüfi deyil, bioloji və psixoloji mexanizmlərlə idarə olunan ritmlərə bağlı olduğunu göstərən ən mühüm amillərdən biri kimi öyrənilir. Mövsümlər arası keçidlər yalnız temperatur fərqi deyil, insanın düşünmə tərzinə, davranış qərarlarına və riskə münasibətinə qədər uzanan geniş təsir dairəsi yaradır. Bu proses xüsusilə günəş işığının miqdarı dəyişəndə daha qabarıq görünür. Araşdırmalar sübut edir ki, hava şəraiti insan davranışının səssiz tənzimləyicisinə çevrilə bilər və bu, fərdlərin gündəlik seçimlərindən tutmuş iqtisadi qərarlara qədər müxtəlif sahələrdə özünü göstərir.

Günəş işığı beyində serotonin səviyyəsini artırdığı üçün əhval yaxşılaşır, impulsiv qərarvermə azalır və daha rasional davranış modeli güclənir. Məsələn, Kaliforniya Universitetinin sosial nevrologiya laboratoriyası mövsümlə bağlı dəyişikliklərin risk qavrayışına təsirini araşdırarkən müəyyən edib ki, günəşi bol aylarda insanlar investisiya qərarlarında daha balanslı davranır. Bu müşahidə yalnız maliyyə sferası ilə məhdudlaşmır. Günəşli havalarda sosial münasibətlərdə yaxınlaşma daha asan olur, kommunikasiya daha açıq və yumşaq səslənir, çünki beynin mükafat sistemi daha aktiv işləyir. Bu prosesdə həm hormonal, həm də davranış yönümlü mexanizmlər paralel işləyir.

Soyuq mövsümlərin təsiri isə fərqli bir davranış dinamikası yaradır. Gün işığının azalması melatonin istehsalını artırdığı üçün bədənin bioloji ritmi dəyişir və insan özünü daha ləng, daha ehtiyatlı və daha tez yorulan vəziyyətdə hiss edə bilir. Bu halda qərarların verilməsi də fərqli məcraya keçir. Dünya üzrə aparılan iqtisadi müşahidələr göstərir ki, payız və qış aylarında daha çox ehtiyatlı davranış üstünlük təşkil edir, insanlar uzunmüddətli planları təxirə salmağa, gündəlik həyat ritmində daha çox rutin addımlar atmağa meyillənirlər. Bu, tədqiqatçıların dediyi kimi pessimistlik deyil, sadəcə bioloji ritmlərin davranış seçimlərinə verdiyi təbii cavabdır.

Mövsümi dəyişikliklər eyni zamanda insanın sosial reaksiya həddini də dəyişdirir. Harvard Universitetinin psixoloji müşahidələrinə əsasən qış aylarında insan qavrayışı daha çox özünümərkəzli olur, çünki enerji qorunmasına yönəlmiş psixofizioloji mexanizmlər aktivləşir. Bu, bəzən sosial münasibətlərdə səssiz məsafə yaradır və emosional ifadə zəifləyir. Yaz və yay dövrlərində isə əks proses baş verir. Emosional açıqllıq artır, daha böyük həvəslə yeni fəaliyyətlərə qoşulma meyli yaranır və sosial çevrə ilə əlaqə güclənir. Bu dəyişikliklər bəzən fərq edilmədən baş verir, amma davranışın ritmində hiss olunan yüngüllük və ya yüklülük birbaşa mövsümün yaratdığı emosional nüanslarla bağlı olur.

Fiziki mühitin təsir etdiyi qərarvermə modelləri yalnız fərdi ölçüdə yox, həm də kollektiv proseslərdə özünü göstərir. Aparılan uzunmüddətli araşdırmalar hava şəraitinin ictimai davranış nümunələrinə təsir etdiyini də təsdiqləyir. Məsələn, isti havalarda ictimai tədbirlərdə iştirak artır, iqtisadi aktivlik canlanır, yaradıcı sahələrdə məhsuldarlıq yüksəlir. Qaranlıq və soyuq aylarda isə kollektiv fəaliyyətlər daha çox qapalı məkana yönəlir, sosial interaktivlikdə müəyyən yavaşlama qeydə alınır və iş ritmində stabillik prioritetə çevrilir. Bu nüanslar həm insan psixologiyasının, həm də genişmiqyaslı sosial proseslərin mövsümlə uzlaşan təbii ritmə malik olduğunu göstərir.

Elm göstərir ki, mövsümlə bağlı emosional dalğalanmalar zərərli və ya anormal bir proses deyil. İnsan bədəninin min illərdir formalaşmış bioloji uyğunlaşma mexanizmlərinin nəticəsidir. Havanın dəyişməsi düşüncə tərzini, emosional fonu və qərarvermə mexanizmlərini formalaşdıran kompleks təsir modelidir. Bu təsirin fərqində olmaq həm şəxsi davranış ritmini daha düzgün tənzimləməyə, həm də böyük miqyaslı sosial və iqtisadi proseslərin təbii ritmini daha aydın anlamağa imkan yaradır. Mövsüm keçidlərinin insan psixologiyası üzərində yaratdığı bu dinamik təsir həm davranış elmləri, həm də sosial sistemlər üçün mühüm təhlil predmetidir.

Nuray,

Aznews.az