Yollarda tıxacların yaranma mexanizmi: səbəblər və müasir həll modelləri - ARAŞDIRMA

Yollarda tıxacların yaranması çox vaxt sadə bir nəticə kimi görünsə də, əslində bir-biri ilə əlaqəli sosial, iqtisadi və fiziki faktorların yaratdığı kompleks prosesdir. Müasir şəhərlərdə tıxaclar yalnız nəqliyyat problemini deyil, həm də vaxt itkisi, hava çirklənməsi, iqtisadi itkilər və sosial gərginlik kimi əlavə təsirləri özündə birləşdirir. Bu səbəbdən tıxaclara nə üçün yol açıldığını anlamaq və qarşısını almağın effektiv mexanizmlərini müəyyənləşdirmək həm şəhərsalma, həm də sosial davranış səviyyəsində analitik yanaşma tələb edir.

Tıxacların əsas səbəblərindən biri nəqliyyat axını ilə yolun daşıma qabiliyyəti arasında balansın pozulmasıdır. Yollar ümumiyyətlə sabit buraxılış gücünə malikdir, lakin pik saatlarda həmin güc sürətlə aşılır və bu zaman axın yavaşıyır, zəncirvari şəkildə tıxac formalaşır. Qlobal araşdırmalar göstərir ki, nəqliyyat sistemlərində tələb kiçik dəyişikliklərlə belə kritik nöqtəni aşdıqda tıxacın yaranması qaçılmaz olur. Bu, fizikanın axın nəzəriyyəsində də təsdiqlənir; bir maşının yavaşlaması arxada onlarla maşının zəncirvari şəkildə dayanmasına səbəb olur. Şəxsi nəqliyyat vasitələrinin payının sürətlə artması isə bu dinamikanı daha da gücləndirir.

Şəhərsalma amilləri də tıxacların struktur səbəblərini formalaşdırır. Yollarda hərəkət istiqamətlərinin balanslaşdırılmaması, nəqliyyat qovşaqlarının həddindən artıq yüklənməsi, piyada və mikromobillik axınları ilə avtomobillərin eyni məkanlarda münaqişə yaratması tıxacın tez-tez formalaşdığı nöqtələrdən sayılır. İnkişaf etmiş şəhərlərin təcrübəsi göstərir ki, yol səthinin fiziki olaraq genişləndirilməsi tıxacı uzunmüddətli aradan qaldırmır, çünki “induksiya edilmiş tələb” adlanan fenomen nəticəsində yeni genişlik yenidən avtomobillərlə dolur. Bu, xüsusilə Los Anceles, London və Mexiko kimi metropollarda təsdiqini tapmış real faktordur.

Tıxacların sosial tərəfi də diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Sürücü davranışları, dayanma-zolağa daxilolma qaydalarına əməl olunmaması, qəfil hərəkətlər, vaxtında şerid dəyişməmə kimi mikro-səviyyəli davranışlar makro-səviyyədə tıxacların yaranmasına ciddi təsir göstərir. Psixologiya araşdırmaları göstərir ki, sürücülər sıxlıqda daha çox müdafiə instinktiv davranışlar nümayiş etdirir, bu isə axının ritmini pozur və ümumi hərəkəti ləngidir. Buraya həmçinin qeyri-proqnozlaşdırılan hadisələrin -qəzalar, hava şəraiti dəyişiklikləri, yol işləri - təsirləri də daxildir.

Tıxacların qarşısının alınmasında ən effektiv yanaşmalar kompleks və çoxşaxəli olur. Dünya şəhərlərində tətbiq olunan modellər göstərir ki, yalnız yeni yol inşası deyil, həm də nəqliyyat sisteminin inteqrasiya olunmuş idarə edilməsi tıxac problemini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilir. Məsələn, Sinqapur, Cenevrə və Seul real vaxt analitikasına əsaslanan ağıllı işıqfor sistemləri, dinamik zolaq idarəetməsi və yol qiymətləndirilməsi tətbiq edir. Bu sistemlər nəqliyyatın axın intensivliyinə uyğun olaraq rejim dəyişir və pik saatlarda avtomobillərin ritmini qoruyur. Ümumi istifadəkı ictimai nəqliyyatın keyfiyyətinin artırılması, metro xəttlərinin genişləndirilməsi, avtobusların xüsusi zolaqlarda hərəkəti kimi tədbirlər şəxsi nəqliyyata bağlılığı azaldır və tıxacın köklü səbəblərinə təsir edir.

Mikromobilliyin, o cümlədən velosiped və skuter şəbəkələrinin genişləndirilməsi də tıxacların yüngülləşməsində effektiv vasitədir. Bu nəqliyyat vasitələri həm qısa məsafələr üçün daha praktik seçimdir, həm də avtomobil asılılığını azaldır. Amsterdam və Kopenhagendə tətbiq edilən velosiped infrastruktur modelləri bu sahədə uğurlu nümunələr sayılır. Rəqəmsal platformalar vasitəsilə marşrut planlaşdırılması, ictimai nəqliyyat inteqrasiyası və parklanma siyasətlərinin yenilənməsi də əlavə həll mexanizmləri yaradır.

Bu mənzərə göstərir ki, tıxac problemi yalnız yolun fiziki ölçüləri ilə bağlı deyil, daha geniş sosial, texnoloji və idarəetmə faktorlarının birgə nəticəsidir. Yollarda hərəkətin ritminin qorunması üçün həm sürücü davranışlarının təkmilləşdirilməsi, həm də nəqliyyat sistemlərinin ağıllı idarəetmə ilə dəstəklənməsi zəruridir. Kompleks tədbirlərin tətbiqi şəhərlərin hərəkətliliyini artırır, zaman itkilərini azaldır və daha davamlı urban mühitin formalaşmasına imkan yaradır.

Aznews.az