Yol yaddaşı şəhər məkanlarının insan düşüncəsinə görünməz təsir mexanizmi - ARAŞDIRMA

Şəhər həyatında yol anlayışı adətən yalnız fiziki məsafə və hərəkət marşrutu kimi qəbul olunur. Halbuki hər gün keçdiyimiz küçələr, eyni səkilər, tanış döngələr və binalar insan şüurunda görünməz, lakin davamlı izlər buraxır. “Yol yaddaşı” adlandırılan bu fenomen gündəlik hərəkət etdiyimiz məkanların düşüncə tərzimizə, emosional vəziyyətimizə və davranış modellərimizə təsirini ifadə edir. Müasir urbanistika və kognitiv elmlər bu təsirin təsadüfi olmadığını, əksinə sistemli və ölçülə bilən mexanizmlərlə formalaşdığını ortaya qoyur.

Nevrologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, insan beyni məkan məlumatlarını yaddaşın xüsusi hissələrində saxlayır. Hipokamp adlı beyin strukturu məkan oriyentasiyası və marşrutların yadda saxlanmasında əsas rol oynayır. London taksi sürücüləri üzərində aparılmış məşhur elmi araşdırmalar sübut edib ki, eyni küçə şəbəkəsində uzun müddət hərəkət edən insanların hipokamp həcmi orta göstəricidən daha böyük olur. Bu fakt yol yaddaşının təkcə psixoloji deyil, fizioloji dəyişikliklərə də səbəb olduğunu göstərir. Yəni hər gün keçilən küçələr beyni passiv şəkildə müşayiət etmir, onu formalaşdırır.

Yol yaddaşı yalnız istiqamət tapmaq bacarığı ilə məhdudlaşmır. Ətraf mühitin vizual və səs elementləri də bu yaddaşın bir hissəsinə çevrilir. Dar, boz və səs-küylü küçələrdə uzun müddət hərəkət edən insanlarda stress hormonlarının daha yüksək olduğu müşahidə edilir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının şəhər mühiti ilə bağlı hesabatlarında qeyd olunur ki, yaşıl zonalarla zəngin, ritmik və vizual baxımdan balanslı küçələrdə hərəkət edən şəxslərdə psixoloji gərginlik səviyyəsi daha aşağı olur. Bu, yol yaddaşının emosional vəziyyətə təsirinin elmi əsasını təşkil edir.

Sosioloji baxımdan yol yaddaşı insanın gündəlik davranışlarını da formalaşdırır. Eyni marşrutla hərəkət etmək zamanla avtomatik davranış yaradır. İnsan düşünmədən addımlayır, refleksiv şəkildə qərarlar verir və ətraf mühiti seçici şəkildə qavrayır. Bu avtomatizm bir tərəfdən zehni yükü azaldır, digər tərəfdən isə fərdin şəhərlə münasibətini mexanikləşdirir. Urban tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, marşrutların dəyişdirilməsi və alternativ yolların kəşfi idrak elastikliyini artırır və yaradıcılıq səviyyəsinə müsbət təsir göstərir.

Yol yaddaşının sosial ölçüsü də diqqətəlayiqdir. Müəyyən küçələr zamanla kollektiv yaddaşın bir hissəsinə çevrilir. Etirazlar, bayramlar, gündəlik ticarət və sosial qarşılaşmalar həmin məkanlara simvolik məna yükləyir. İnsan bu küçələrdən keçərkən təkcə fiziki deyil, mədəni yaddaşla da qarşılaşır. Bu səbəbdən şəhərlərdə müəyyən marşrutlar insanlarda təhlükəsizlik, nostalji və ya narahatlıq hissləri yarada bilir. Bu emosiyalar fərdi təcrübədən çıxaraq ümumi sosial davranışlara təsir göstərir.

Rəqəmsal texnologiyalar yol yaddaşının formalaşma prosesini qismən dəyişib. Naviqasiya tətbiqlərinin geniş istifadəsi insanın məkan yaddaşını passivləşdirə bilir. Kognitiv psixologiya sahəsində aparılan araşdırmalar göstərir ki, daim GPS-dən istifadə edən şəxslər ətraf mühiti daha az yadda saxlayır və məkanla emosional bağları zəifləyir. Bu isə yol yaddaşının texnoloji vasitələrlə zəifləyə bilən, lakin tam yox olmayan bir mexanizm olduğunu göstərir.

Urban planlaşdırma baxımından yol yaddaşı artıq nəzərə alınmalı faktora çevrilib. Avropa şəhərlərində son illərdə həyata keçirilən “walkable city” və “slow streets” konsepsiyaları məhz bu yanaşmaya əsaslanır. Küçələrin insan miqyasına uyğun dizaynı, səs və vizual çirkliliyin azaldılması şəhər sakinlərinin psixoloji rifahına birbaşa təsir göstərir. Statistik məlumatlara görə, piyada yönümlü şəhər mühitində yaşayan insanlarda gündəlik stress səviyyəsi və aqressiya halları daha aşağı olur.

Nəticə etibarilə, yol yaddaşı gündəlik həyatın fərqinə varmadığımız, lakin davranışlarımızı və düşüncə ritmimizi səssiz şəkildə formalaşdıran mexanizmdir. Küçələr yalnız keçilən məkanlar deyil, yaddaşda iz buraxan təcrübələr toplusudur. İnsan hər gün eyni yolu gedərkən təkcə məsafəni qət etmir, eyni zamanda öz psixoloji və sosial dünyasını da yenidən qurur. Bu baxımdan şəhər məkanlarını anlamaq insanı anlamağın mühüm hissəsinə çevrilir.

Aznews.az