Vizual paylaşım dövründə zövq necə dəyişir və biz nəyi itiririk? - ARAŞDIRMA

Rəqəmsal dövrdə gündəlik fəaliyyətlərin əhəmiyyətli hissəsi vizual sənədləşdirmə ilə müşayiət olunur. Səyahət, yemək, konsert, idman və hətta gündəlik gəzintilər belə çox zaman foto və ya video çəkmə məqsədi ilə planlaşdırılır. Bu proses artıq sadəcə xatirə saxlamaq deyil, sosial paylaşım üçün məzmun istehsalına çevrilib. “Foto üçün edilən fəaliyyətlər gerçək zövqü azaldırmı” sualı isə müasir psixologiya, davranış elmləri və mədəniyyət araşdırmalarında getdikcə daha çox müzakirə olunur.

Koqnitiv psixologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, diqqətin bölünməsi təcrübənin dərinliyinə birbaşa təsir edir. Harvard Universitetinin araşdırmalarına görə, insan bir hadisəni yaşamaqla yanaşı onu sənədləşdirməyə fokuslandıqda, beynin emosional emal mexanizmləri zəifləyir. Bu fenomen “attention split” kimi tanınır və real vaxtda yaşanan anın hiss olunma intensivliyini azaldır. Yəni insan hadisənin içində olmaq əvəzinə, onu kənardan müşahidə edən mövqeyə keçir. Bu dəyişmə zövqün azalması ilə nəticələnə bilər.

ABŞ və Almaniyada aparılan eksperimental tədqiqatlar göstərir ki, hadisəni foto çəkərək sənədləşdirən şəxslər, sonradan həmin anı daha zəif xatırlayırlar. Buna “photo-taking impairment effect” deyilir. Beyin, görüntünün cihazda saxlanıldığını qəbul etdikdə, məlumatı dərin yaddaşa ötürmək üçün daha az səy göstərir. Nəticədə xatirə mövcud olsa da, emosional zənginlik azalır. Bu, paradoksal vəziyyət yaradır: daha çox foto, daha az canlı xatirə.

Sosial media faktoru bu prosesi daha da gücləndirir. Foto üçün edilən fəaliyyətlər artıq şəxsi arxiv üçün deyil, auditoriya üçün həyata keçirilir. Bu zaman zövqün mənbəyi fəaliyyətin özü deyil, paylaşımın alacağı reaksiyalar olur. Psixoloji araşdırmalar göstərir ki, “like” və şərhlər dopamin ifrazını stimullaşdırsa da, bu təsir qısaömürlüdür. Hadisənin özündən alınan dərin məmnuniyyət isə daha uzunmüddətli emosional təsir yaradır. Bu dəyişmə insanın zövq mexanizmini xariciləşdirir və daxili təcrübəni ikinci plana keçirir.

Mədəni baxımdan da bu transformasiya əhəmiyyətlidir. Ənənəvi mədəniyyətlərdə təcrübə yaşanır, xatirə isə yaddaşda qorunurdu. Müasir vizual mədəniyyətdə isə xatirə sübut tələb edən obyektə çevrilib. Foto çəkilməyən an sanki “yaşanmamış” kimi qəbul edilir. Bu yanaşma gündəlik həyatın estetikasını dəyişdirir və insanın zamanla münasibətini daha performativ edir. Hadisə yaşanmaq üçün deyil, nümayiş etdirilmək üçün planlaşdırılır.

Davranış elmləri göstərir ki, bu tendensiya xüsusilə gənc nəsildə daha güclüdür. Gənclər arasında aparılan qlobal sorğulara əsasən, bir çox fəaliyyət sosial mediada paylaşılmayacaqsa, onun cəlbediciliyi azalır. Bu isə zövqün şərti hala gəlməsi deməkdir. Hadisədən alınan məmnuniyyət daxili ehtiyacdan deyil, xarici təsdiqdən asılı olur. Uzunmüddətli perspektivdə bu, emosional doyumsuzluq və təcrübə yorğunluğu yarada bilər.

Bununla belə, foto və video çəkmənin zövqü tamamilə azaltdığını demək də doğru olmaz. Araşdırmalar göstərir ki, sənədləşdirmə məqsədi diqqətli və məhdud olduqda, əksinə təcrübəni gücləndirə bilər. Məsələn, qısa müddət foto çəkib sonra tam şəkildə hadisəyə fokuslanan şəxslərdə zövq azalması müşahidə edilmir. Problem sənədləşdirmənin əsas məqsədə çevrilməsindədir. Yəni balans pozulduqda, zövq də zəifləyir. Texnologiya ilə münasibətdə əsas məsələ niyyətdir. Əgər foto xatirəni qorumaq üçün çəkilirsə və hadisənin özünü kölgədə qoymursa, bu proses zərərli deyil. Lakin fəaliyyət sırf vizual nəticə üçün həyata keçirilirsə, insan öz təcrübəsindən uzaqlaşır. Bu vəziyyət “təcrübənin alətləşməsi” kimi xarakterizə olunur və müasir həyatın əsas psixoloji paradokslarından biridir.

Nəticə etibarilə, foto üçün edilən fəaliyyətlər gerçək zövqü avtomatik olaraq azaltmır, lakin zövqün mənbəyini dəyişir. İnsan yaşadığı anın içində olmaq əvəzinə, onu nümayiş etdirməyə fokuslandıqda, emosional dərinlik zəifləyir. Müasir dünyada zövqü qorumağın yolu texnologiyadan imtina deyil, onunla münasibətdə şüurlu balans yaratmaqdır. Anı yaşamaqla onu sənədləşdirmək arasında qurulan bu balans, gerçək məmnuniyyətin əsas şərti olaraq qalır.

Aznews.az