İnsanlar niyə risk almaqdan qaçır? - ARAŞDIRMA

Son illər fərdi və kollektiv davranışlarda risk almağa marağın zəifləməsi təkcə psixoloji meyllərlə deyil, daha geniş sosial, iqtisadi və texnoloji proseslərlə əlaqələndirilir. Qlobal miqyasda aparılan araşdırmalar göstərir ki, insanların qeyri-müəyyənlik qarşısında daha ehtiyatlı mövqe tutması sistemli xarakter alıb və bu tendensiya müxtəlif yaş qrupları və regionlar üzrə oxşar cizgilər nümayiş etdirir.

İqtisadi mühit bu dəyişimin əsas fonunu formalaşdıran amillərdən biridir. Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankının hesabatlarında qeyd olunur ki, son on ildə dünya iqtisadiyyatı ardıcıl şoklarla üzləşib. Pandemiya, enerji və ərzaq qiymətlərində dalğalanmalar, geosiyasi gərginliklər və inflyasiya təzyiqləri gələcək gözləntiləri daha qeyri-müəyyən edib. Bu şəraitdə risk alma davranışı rasional seçim baxımından daha bahalı görünür. Xüsusilə orta gəlirli təbəqə üçün maliyyə riskləri potensial qazancdan daha çox itki ehtimalı ilə assosiasiya olunur. OECD məlumatlarına əsasən, iqtisadi qeyri-sabitlik dövrlərində əhalinin riskə meyillilik indeksi orta hesabla 15–20 faiz azalır.

Əmək bazarındakı struktur dəyişiklikləri də bu tendensiyanı gücləndirir. Əvvəllər risk alma karyera yüksəlişi və gəlir artımı ilə daha sıx əlaqələndirilirdisə, hazırda bir çox ölkədə sabitlik və davamlı gəlir prioritetə çevrilib. Qlobal Əmək Təşkilatının araşdırmaları göstərir ki, qeyri-müəyyən məşğulluq formalarının artması fonunda insanlar daha az riskli, lakin daha proqnozlaşdırılan seçimlərə üstünlük verirlər. Startap təşəbbüslərinə marağın bəzi regionlarda zəifləməsi və uzunmüddətli sabit iş yerlərinə tələbatın artması bu davranışın konkret nümunələridir.

Texnologiyanın və məlumat mühitinin rolu da diqqətdən kənarda qalmır. Rəqəmsal platformalar vasitəsilə risklərin nəticələri daha tez və daha geniş auditoriyaya ötürülür. Uğursuzluqların görünənliyi artdıqca, riskin sosial dəyəri yüksəlir. Davranış iqtisadiyyatı sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, insanlar itkiləri qazanclardan daha güclü emosional reaksiya ilə qəbul edirlər. İnformasiya bolluğu isə bu itki qorxusunu daha da dərinləşdirir. Nəticədə risk alma qərarı yalnız fərdi seçim deyil, sosial və informasiya təzyiqlərinin təsiri altında formalaşan kompleks davranışa çevrilir.

Demoqrafik faktorlar da ümumi mənzərəyə təsir edir. Bir çox ölkədə əhalinin yaşlanması riskə meyilliliyin azalması ilə paralel gedir. Statistik olaraq yaş artdıqca riskdən yayınma davranışı güclənir, çünki zaman və resurs itkisini kompensasiya etmək imkanları məhdudlaşır. Eyni zamanda gənc nəsil arasında da ehtiyatlılığın artması müşahidə olunur. Bunun səbəbi əvvəlki nəsillərlə müqayisədə daha çox qlobal böhranı erkən yaşda təcrübədən keçirmələri və gələcəyə dair gözləntilərin daha realist, bəzən isə daha skeptik olması ilə izah edilir.

Risk almağa marağın azalması innovasiya və iqtisadi dinamika baxımından birmənalı nəticələr doğurmur. Bir tərəfdən, ehtiyatlı davranış maliyyə sabitliyini və fərdi rifahı qorumağa kömək edir. Digər tərəfdən, uzunmüddətli perspektivdə riskdən həddindən artıq yayınma yeni ideyaların reallaşmasını, sahibkarlıq təşəbbüslərini və texnoloji sıçrayışları ləngidə bilər. Dünya İqtisadi Forumunun hesabatlarında vurğulanır ki, balanslaşdırılmış risk mədəniyyəti olmayan iqtisadiyyatlarda innovasiya tempi zəifləyir və rəqabət qabiliyyəti tədricən azalır.

Ümumi olaraq, insanların risk almağa marağının azalması tək bir səbəblə izah edilmir. Bu, iqtisadi qeyri-müəyyənlik, əmək bazarının transformasiyası, informasiya mühitinin təsiri və demoqrafik dəyişikliklərin kəsişməsində formalaşan qlobal tendensiyadır. Risk davranışının dəyişməsi müvəqqəti reaksiya deyil, daha dərin struktur proseslərin nəticəsidir və bu proseslər fərdi qərarlardan tutmuş makroiqtisadi strategiyalara qədər geniş təsir dairəsinə malikdir.

Aznews.az