Nostalji asılılığı - keçmişdə qalmaq müasir müdafiə mexanizmidir? - ARAŞDIRMA

Müasir insanın psixoloji vəziyyətini anlamaq üçün təkcə bu günə baxmaq kifayət deyil. Keçmişlə emosional bağ, xatirələrə dönmə istəyi, “bir vaxtlar hər şey daha yaxşı idi” düşüncəsi getdikcə daha çox insanın həyat tərzinə çevrilir. Bu, sadəcə romantik hiss deyil, həm də cəmiyyətin sosial-psixoloji müdafiə mexanizminin bir forması kimi qəbul olunur. “Nostalji asılılığı” adlandırılan bu hal xüsusilə informasiya bolluğu, iqtisadi qeyri-sabitlik və sosial gərginlik dövrlərində güclənir. İnsanlar keçmişin sabit, tanış və təhlükəsiz çərçivəsinə sığınaraq, indiki zamanın mürəkkəb reallıqlarından qaçmağa meyil göstərirlər.

Bu meyil, əslində, fərdi psixologiyadan çox daha geniş sosial hadisədir. Sosial elmlərin təhlilinə görə, nostalji böhran dövrlərində kollektiv yaddaşın qoruyucu funksiyasını icra edir. Pandemiya, regional münaqişələr, iqtisadi qeyri-müəyyənlik və texnoloji çevrilişlər dövründə insanlar keçmişin emosional dəyərlərinə üz tutaraq, öz “psixoloji sabitlik mərkəzlərini” bərpa etməyə çalışırlar. Bu prosesin kökündə, müasir həyatın sürətli dəyişikliklərinə adaptasiyanın çətinliyi dayanır. Sosial media platformaları, televiziya və reklam sektoru da bu hissi daha da dərinləşdirir. 90-cı illərin musiqiləri, retro geyimlər, köhnə filmlərin yenidən populyarlaşması, istehlakçı psixologiyasının bu emosional boşluğu doldurmaq cəhdidir.

Nostalji, bir tərəfdən fərdin emosional bərpasına kömək edir, digər tərəfdən isə zamanla reallıqdan uzaqlaşma riski yaradır. Keçmişlə emosional əlaqə insanın şəxsiyyət strukturunun formalaşmasında əhəmiyyətlidir, lakin bu əlaqə indiki həyatın idarəedilməsini əvəz etməyə başladıqda, psixoloji tənəzzül yarada bilir. Araşdırmalar göstərir ki, nostalji hissi beyində dopamin və oksitosin kimi xoşbəxtlik hormonlarının aktivliyini artırır, bu da insanda keçmişin ideal obrazını formalaşdırır. Lakin həmin ideal obraz çox vaxt real tarixi və sosial faktlarla üst-üstə düşmür. Beləliklə, fərd keçmişdə olmayan sabitliyə inanaraq, mövcud reallığı dəyişdirmək əvəzinə, ondan uzaqlaşmağı üstün tutur.

Sosioloji aspektdən yanaşdıqda, nostalji asılılığı həm də kollektiv kimliyin müdafiə formasıdır. Müasir dövrdə milli, mədəni və ailə dəyərlərinin transformasiyası bir çox insanı dəyərlər sistemində boşluq hissi ilə üz-üzə qoyur. Bu zaman keçmişin müəyyən mərhələsi – uşaq­lıq illəri, sovet dövrü, milli intibah mərhələsi və ya “sakit illər” – təhlükəsizlik və kimlik rəmzinə çevrilir. Bəzi ölkələrdə siyasi ritorika belə nostalji motivlərini manipulyativ şəkildə istifadə edərək, ictimai rəyin formalaşmasına təsir göstərir. Bu hal iqtisadi və siyasi mühitdəki qeyri-sabitlik fonunda cəmiyyətin sabitlik axtarışının emosional ifadəsidir.

Müasir psixologiyada nostalji müdafiə mexanizmi kimi qəbul olunur. Bu mexanizm fərdi travmalar, itkilər və sosial təcrid vəziyyətlərində emosional balansı qorumaq üçün yaranır. Lakin davamlı şəkildə nostaljiyə sığınmaq adaptasiya prosesini zəiflədir. Keçmişə qayıdış rahatlıq versə də, bu, insanın gələcəklə bağlı qərarvermə qabiliyyətini və innovativ düşünmə potensialını azaldır. Məhz buna görə, psixoterapevtlər nostaljini balanslı şəkildə yaşamağı tövsiyə edirlər: keçmişi dəyərləndirərək, ondan güc almaq, lakin indiki zamandan qaçmamaq.

Sosiomədəni mühitin bu tendensiyası həm də mədəniyyət və yaradıcılıq sənayesində öz əksini tapır. Musiqi və kinoda retro üslubun canlanması, dizaynda “vintage” elementlərin geniş istifadəsi, sosial mediada “throwback” trendi – bunların hamısı cəmiyyətin psixoloji ehtiyacının bazar tərəfindən qarşılanmasıdır. Eyni zamanda, bu proses mədəni intibah üçün də imkan yaradır, çünki keçmişə qayıdış çox vaxt onun yenidən interpretasiyasına səbəb olur.

Nəticə etibarilə, nostalji asılılığı nə tam mənada mənfi, nə də mütləq pozitiv hadisədir. Bu, müasir insanın özünü qoruma instinktinin emosional formasıdır. Əgər bu hiss reallıqdan uzaqlaşmağa yox, öz dəyərlərini yenidən qiymətləndirməyə xidmət edirsə, o zaman nostalji inkişafın təməl motivasiyasına çevrilə bilər. Lakin keçmişdə qalmaq gələcəyə inamı zəiflədir və cəmiyyətin yenilənmə gücünü məhdudlaşdırır. Müasir dünyanın mürəkkəb dinamikasında ən sağlam yanaşma keçmişi idealizə etmədən, ondan öyrənərək bu günü və sabahı daha məqsədyönlü şəkildə formalaşdırmaqdır.

Nuray,

Aznews.az