Özünü mükafatlandırmaq üçün yeməyin zərərləri - ARAŞDIRMA

"Mükafat yeməyi" anlayışı müasir insan davranışının dərin psixoloji, bioloji və sosial qatlarında öz əksini tapan fenomendir. Bu davranış formasında insan özünü fiziki aclıqdan deyil, emosional ehtiyacdan doydurur. Uzun iş günü, stresli situasiya, nailiyyət və ya sadəcə yorucu bir həftənin ardından yemək bir mükafat, rahatlama və ya təltif aləti kimi qavranılır. Bu hal son illərdə psixologiya və davranış elmlərinin əsas araşdırma istiqamətlərindən birinə çevrilib, çünki ıctimai təzyiqlər, iş ritminin artması və sosial mədəniyyətin dəyişməsi bu davranışı daha da normallaşdırır.

Psixoloji mexanizm baxımından yemək mükafat sisteminin ən sadə, eyni zamanda ən effektli formalarından biridir. Uşaq yaşlardan valideynin “yaxşı uşaqıq” dediyi anda verdiyi şokolad, testdən sonra icazə verilən dondurma kimi hallar beyində emosional mükafatlama zəncirini formalaşdırır. Bu sürdükcə şərtlənmə yetişkinlikdə də qalır və insan sevinc, nailiyyət, hətta küdurət anlarında da yeməyə müraciət etməklə hisslərini tənzimləməyə çalışır. Psixoterapevtik yanaşmalarda bu, “emotional eating” adlanır və emosional dalğalanmaların qida davranışı üzərindəki təsiri kimi qiymətləndirilir. Beyin yeməyi “sevinc kodu” kimi tanıyır, çünki yemək istəyinin yerinə yetirilməsi dopamin sisteminin aktivləşməsinə səbəb olur.

Bioloji baxımdan bu davranış dopamin, serotonin və kortizol kimi neyrotransmitterlərin təsir dairəsindədir. Dopamin sevinç və mükafat hissi ilə, serotonin sakitlik və balans hissi ilə, kortizol isə stres reaksiyası ilə bağlıdır. Stresli situasiyada kortizol artdıqda, bədin enerji istəyi yalanı səkildə siqnal verir və bu, adətən şəkərli və ya yağlı qidalara istək formasında ifadə olunur. Qida beyində narkotik asılılığına bənzər neyron dövrələrini aktivləşdirir, bu da qısa müddətli xoşbəxtlik, ardınca peşmanlıq və yorğunluqla nəticələnir. Beləliklə, mükafat yeməyi orqanizmin enerji ehtiyacını deyil, emosional ehtiyacını qarşılayır və bu prosesin uzunmüddətli təkrarlanması insulin dirəncinin, piylənmənin, yuxu pozuntularının artmasına gətirib çıxarır.

Sosial və mədəni kontekstdə yeməyin mükafat kimi qavranılmasının dərini izahları var. Qida təsadüfi deyil ki, cəmiyyətə rahatlıq, sevinc və xoşbəxtlik simvolu kimi təqdim olunur. Reklamlarda “xoşbəxtliyin dadı” kimi sloqanlar bu psixoloji mexanizmi aktiv saxlayır. Sosial media və “treat yourself” mədəniyyəti, yeməyin sadəcə qidalanma deyil, özünü qiymətləndirmə jesti kimi qəbul olunmasını stimullaşdırır. Qida brendləri bu emosiya üzərindən manipulyativ marketinq qurur: şokolad sevinci, burger azadlığı, dondurma sakitliyi simvolizə edir. Beləliklə, yemək məhsulları şəxsi hisslərin əvəzi kimi satılır.

Rəqəmsal dövrdə bu davranış daha asan formaya keçib. Bir toxunuşla onlayn sifariş vermək, fiziki aclıq olmadan fast-food tətminin mümkünlüyü mükafat mexanizmini tez aktivləşdirir. Eyni zamanda, bu cür rahatlıq uzun müdətli fəsadlara çatır: artıq çəki, insulin dirənci, əhval enməsi, yuxu sikl pozuntusu. Yemək mərkəzli mükafat davranışı bədəni deyil, beynin zəiflik nöqtələrini hədəf alır.

Yeməyi mükafat kimi deyil, qidalanma funksiyasında dəyərləndirməyi öyrənmək mümkündür. Bunun üçün fərd emosional ehtiyaclarını şüurlu tanımalı, mükafatı qidaya deyil, mənəvi balans yaradan alternativlərə istiqamətləndirməlidir. Qısa istirahət, sosial əlaqə, yaradıcı fəaliyyət və ya fiziki aktivlik beyində dopamin reaksiyasını daha səhiyylə formalaşdıra bilir. Cəmiyyət səviyyəsində isə qida mədəniyyətinin yenidən qurulması, reklam və sosial mesajlarda yeməyin emosional deyil, funksional dəyərinin vurğulanması bu davranışı azaltmağa yardımcı ola bilər.

Mükafat yeməyi anlayışı insan beyninin təbiətində olan sevinmə ehtiyacının müdcərizəsidir. Problem yeməkdə deyil, onun psixoloji funksiya kimi istifadə edilməsindədir. Bu davranışın idarə olunması bədəni deyil, zehni doyurmaq bacarığından keçir.

Nuray,

Aznews.az