“Qrant şəbəkəsi”nin yeni maliyyələşmə mexanizmləri - MƏQALƏ

Son dövrün tendensiyalarından biri də budur ki, xarici donorlar müsabiqələrin yekununda "qalibi olmuş" KİV və QHT-lərin, sosial media fəallarının adlarını açıqlamırlar. Hansı ki, "Qrant haqqında" Azərbaycan Respublikası qanununun tələblərindən biri budur ki, qrant almış və qrant vermiş təşkilat proqramın icrası müddətində ən azı bir dəfə məlumat yaymalı, layihə haqqında informasiyanı ictimailəşdirməlidir. Bu, təkcə Azərbaycan qanunvericiliyinin tələbi deyil, həm də beynəlxalq qaydalarda öz əksini tapıb. Azərbaycana qrant verən xarici donorlar isə belə informasiyanı nəinki açıqlamırlar, əksinə, onu gizlətmək üçün mexanizmlər formalaşdırırlar.

Qeyri-leqal istiqamətlər üzrə qrantların qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycan 2014-cü ildən etibarən silsilə addımlar atıbdır. "Qrant haqqında" qanunvericilikdə dəyişikliklər, qrant və sub-qrant müqavilələrinin qeydə alınmasının yeni şərtləri 2014-cü ilin noyabr ayından qüvvəyə minib. Prosesin davamı olaraq, "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında", Dini etiqad azadlığı haqqında" və digər qanunlarda müvafiq uyğunlaşdırma işləri aparılıb. Qanundakı dəyişikliyə əsasən, donor qismində çıxış edən xarici hüquqi və fiziki şəxslər əvvəlcə özləri Azərbaycanda Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata düşməlidirlər. Həmçinin, onların ayıracaqları qrant layihələrinin maliyyə-iqtisadi əsaslandırılması barədə Maliyyə Nazirliyinin rəyi olmalıdır. Donorla bağlı prosedur tamamlandıqdan sonra qrant almaq istəyən QHT və KİV-in prosedurları yoxlanılır.

Dəyişikliklərin nəticəsi olaraq, qrant və sub-qrant müqavilələrinin qeydə alınması üçün 3 pilləli nəzarət sistemi qurulub. Bu da arzu edilməyən xarici donor təşkilatdan qeyri-leqal məqsədlər üzrə qrantların alınmasını, həmin qrantların ölkə ərazisində realizə olunmasını imkansız edir.

Amma məsələ ondadır ki, Azərbaycanın qrant qanunvericiliyinin sərtləşdirilməsinə cavab olaraq, xarici donorlar da özlərinin qrant vermə və qrant hesabatlılığı prosedurlarını yeniləyiblər. Öz partnyorlarını məsuliyyətdən yayındırmaq üçün yeni qaydalar tərtib ediblər. Onların tətbiq etdikləri yeniliklər qeyri-leqal məqsədlər üzrə ayrılan qrant vəsaitlərinin ölkəyə gətirilib realizə olunması istiqamətindəki əngəlləri aradan qaldırır.

2014-cü ildən etibarən xarici qrantların qeydiyyatsız realizəsinə başlanılıb. Təyinatı şübhə doğuran qrantların Azərbaycanda qeydə alınma proseduru çətinləşdiyi üçün, Azərbaycanda xarici sifarişləri icra edən QHT və KİV-lər üçün donorlar tərəfindən əlavə xüsusi imtiyazlar tanınıb. Yəni, donorlar partnyor QHT və KİV-lərdən tələb etmirlər ki, aldıqları qrantları mütləq şəkildə Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğunlaşdırsınlar, Ədliyyə Nazirliyində qeydə dursunlar. Yaxud, qaydalara uyğun olaraq, layihə barədə piar işi aparsınlar. Onlar qrantları qeydiyyatsız şəkildə partnyor QHT və KİV-lərə ötürürlər. Ən məqbul yol qrantların xarici ölkələrdə təqdim edilməsidir. Onlar öz qrantlarını əsasən Gürcüstanda qeydiyyata aldırırlar. "Qrant üçün" ayrılmış vəsaiti Gürcüstanda qəbul edirlər. Sonra həmin vəsaiti kuryerlər vasitəsilə Azərbaycana gətirərək istifadə edirlər. "Soros Fondu"nun, NED və bu kimi digər "müstəqil" donor təşkilatların Azərbaycana yönəlik qrant layihələrini Gürcüstan üzərindən reallaşdırdıqlarına dair yüzlərcə fakt mövcuddur.

Amma müşahidələr göstərir ki, "Gürcüstan yolu" versiyası lüzumsuz olaraq hədsiz dərəcədə qabardılır. Belə yanaşma əslində qanunsuz qrantlar ayıran "donor təşkilatların" da işinə yarayır. Xarici donorların istifadə etdikləri digər variantları diqqətdən yayındırır. Qeyri-leqal məqsədlər üzrə ayrılan, qeydiyyatsız qrantlar Azərbaycana təkcə Gürcüstan yolu ilə deyil, fərqli üsullarla da çatdırılır və realizə edilir. Bunun üçün ayrı-ayrı səfirliklərin, USAİD təmsilçilərinin, Avropa İttifaqının, Avropa Şurasının Bakı təmsilçiliklərinin xidmətlərindən istifadə olunur.

Məsələ ondadır ki, "Soros Fondu" və NED qismində "müstəqil" donorlardan fərqli olaraq, səfirliklər, USAİD, Aİ, AK tərəfindən ayrılan qrantları sonadək məhdudlaşdırmaq və tam nəzarətə götürmək mümkün deyil. Çünki, özəl donor fondlardan fərqli olaraq, səfirliklərin, AŞ və Aİ-nin ölkələrdəki fəaliyyətləri dövlətlərarası anlaşmalarla tənzimlənir. Azərbaycanın qarant haqqında qanunvericiliyi isə "özəl", "müstəqil" fondlardan fərqli olaraq, səfirliklərin, AŞ və Aİ-nin ayırdıqları qrantları tam əhatə etmir. Məsələn, qanunvericiliyin tələbinə görə, "xarici donor əvvəlcə özü Azərbaycanda qeydiyyata düşməli, daha sonra onların ayırdıqları qrant vəsaitləri qeydə alınmalıdır...". Bu tələb AŞ, Aİ və səfirliklər üçün zəruri deyil. Onlar zatən buradadırlar, qeydiyyatdadırlar və bu imtiyazlarından faydalanırlar. Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycanda bəzi QHT və KİV-lərə 2014-cü ilə qədər "Soros Fondu", NED və bu qism digər donorlar vasitəsilə qeyri-leqal şəkildə verilən vəsaitlər 2014-cü ildən sonra Aİ-nin Bakıdakı ofisi, USAİD təmsilçiləri və səfirliklər üzərindən ötürülür.

İndiki halda Azərbaycanın qrant qanunvericiliyi AŞ-ın, Aİ-nin və səfirliklərin deyil, onlardan qrant alan QHT və KİV-lərin məsuliyyətini müəyyən edir. AŞ, Aİ və səfirliklər də bu halı nəzərə alaraq, onlarla əməkdaşlıq edən QHT və KİV-ləri məsuliyyətdən yayındırmaq üçün mexanizmlər tətbiq ediblər. Məsələ ondadır ki, USAİD, Aİ və səfirliklər 2014-cü ildən sonra partnyor təşkilatlara vəsaitin çatdırılması üçün qrant və sub-qrant müqavilələrindən deyil, "xidmət müqavilələrindən" istifadə edirlər. Partnyorları olan QHT və KİV-lər də bu yeniliyə uyğun olaraq, məsuliyyətdən yayınmaq üçün prosesə "hüquqi şəxs" qismində deyil, "fiziki şəxs" qismində qoşulurlar. Çünki qanunvericilik qrant realizə etmə prosesində "fiziki şəxslərin" məsuliyyətini tam müəyyən etmir.

Ödənişləri də mütləq şəkildə bank hesabı vasitəsilə deyil, həm də nəğd şəkildə ödəyirlər. USAİD, Aİ (AK) və qrant verən səfirliklər 2014-cü ildən sonra bu mexanizmi geniş tətbiq edirlər. Qeyri-leqal, qeyri-məqbul istiqamətlər üzrə layihələri icra etmiş QHT və KİV-lər məsuliyyətdən yayındırılırlar. Bir nümunə verməklə, məsələni tamamlayaq.

Əldə olunan faktlar deməyə əsas verir ki, Azərbaycanda radikal feministlərin ən ciddi maddi və mənəvi dəstək aldıqları qurumlar sırasında Avropa Şurası və Avropa İttifaqı dayanır. Fakt odur ki, "radikal feministlər" Azərbaycanda kifayət qədər aktivdirlər, təşkilatlandırılıblar, maliyyələşdirilirlər. Amma donorların Azərbaycanda feminizmi təşviq etmək üçün hansı QHT və KİV-lərə "qrant verdikləri" barədə informasiya yoxdur. Bu informasiyanı ayrı-ayrı mənbələrdə tapmaq mümkündür. Avropa Şurasının Ukrayna nümayəndəliyinin saytında 2021-ci ildə verilən məlumatdan aydın olur ki, Avropa Şurası "qadınlara qarşı zorakılıq hallarının qarşısının alınması, İstanbul Konvensiyasının təşviqi" üzrə regional layihələrin icrasına Aİ-nin "Şərq tərəfdaşlığı proqramına daxil olan ölkələr"in VCT-ləri cəlb ediliblər. Bu proses Azərbaycan QHT-lərini də əhatə edib. Ermənistan, Moldova, Ukraynanın vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları (QHT-lər) ilə yanaşı Azərbaycanın 8 QHT-sinə də bu layihə üzrə vəsaitlər verilib. Məbləğin 2 milyon avro həcmində olduğu qeyd edilir. Amma bu vəsaiti alan 8 QHT hansılardır? Məlumat verilmir. Fakt odur ki, 2017-2023-cü illər aralığında AŞ bu layihəni "partnyor QHT və KİV-lərlə birgə" icra edib.

Gəlinən nəticə budur ki, qeydiyyatsız qrantların realizə edilməsi üçün yalnız Gürcüstan yolundan istifadə edilməsi barədə söylənən versiya yanlışdır. Gürcüstan versiyasını qabartmaqla, digər variantları diqqətdən yayındırırlar. Layihələr burada Aİ, AŞ ofisləri, səfirliklər və USAİD nümayəndəlikləri vasitəsilə realizə edilirlər. Xarici təşkilatlar üçün hesabatlar hazırlayan, onların marağına uyğun bəyanatlar verən, aksiyalar keçirən şəxslərin, QHT və KİV-lərin fəaliyyətinə diqqət yetirəndə görürük ki, hər biri xüsusi diqqətlə əhatə olunub.

Qeydiyyatsız layihələri himayə edən rəsmi şəxslər

Problem ondadır ki, qeyri-məqbul mövzular üzrə layihələr təkcə qeydiyyatsız formada icra edilmir. Bu layihələr sırasında fərqli adlar altında təqdim edilənlər, bər-bəzəkli ifadələr formasına salınaraq qeydiyyata aldırılanlar da vardır. Xarici qrantların qeydiyyatına, icrası və müşahidəsinə məsul olan şəxslərin qeyri-peşəkar, bəzən məsuliyyətsiz davranışlarının bu istiqamətdə boşluqlara yol açdığı görünür.

Yuxarıda qeyd etdik ki, 2023 və növbəti 2 il üzrə elan edilmiş xarici qrant proqramlarının hədəflərindən biri də Ermənistanla Azərbaycan arasında aparılan sülh danışıqları, həmçinin, Azərbaycanın işğaldan azad olunmuş ərazilərdə apardığı bərpa-quruculuq işləri, məcburi köçkünlərin öz doğma torpaqlarına qayıtması üçün reallaşdırılan proqramlardır. Azərbaycanın müvəffəqiyyətlə icra etdiyi bu proqramları OCCPR-in "korrupsiya hallarının araşdırılması" layihələrinin hədəfinə çevirməklə, gözdən salmağa çalışırlar. ABŞ və Aİ-dən "korrupsiya, maliyyə cinayətləri, mütəşəkkil cinayətkarlıq sahələrində jurnalist araşdırması aparmaq" adı altında qrant almış KİV, QHT və sosial media fəalları qeyd edilən istiqamətlərdə fəaliyyətə başlayıblar.

İndi bəlli olur ki, USAİD Qarabağ regionunda alternativ nəzarət mexanizmi quruculuğunu, alternativ hesabat hazırlanmasını ehtiva edən layihəni Azərbaycanda rəsmi qeydiyyatdan keçirib. İcra etmək üçün bir sıra dövlət qurumlarını da prosesə qatıb. Əlbəttə, layihənin rəsmi təqdimatı əsas hədəfi ifadə etmir. Məzmunu çaşdırıcı ifadələrlə, terminlərlə örtülərək hədəf yayındırılıb. Amma bir dövlət qurumu, rəsmi görəv təmsilçisi bunun fərqində olmalı, incəlikləri öyrənməlidir.

Əlbəttə, USAİD-in ölkədə layihə icra etməsinin əleyhinə deyilik. Zatən onun Azərbaycanda təhsil, səhiyyə, humanitar sahələrdə layihələri mövcuddur və icra edilir. Amma OCCRP-nin ideya müəllifi olan bir qurumun Qarabağ kimi həssas bir bölgəyə buraxılması, alternativ nəzarət imkanlarının yaradılması kimin ağlına gəlib? Belə layihələrin icrası prosesinə qatılmış rəsmi şəxslər bilgisizlikləri səbəbindən qrant şəbəkəsinin toruna düşüblər, yoxsa fərqli maraqları vardır?

Mövzunu davam etdirəcəyik...