Kosmik iqtisadiyyat: peyk texnologiyalarından ay resurslarına qədər imkanlar - ARAŞDIRMA

Müasir dövrdə iqtisadiyyatın sərhədləri Yer kürəsi ilə məhdudlaşmır. Son illərdə kosmos həm böyük dövlətlərin strateji maraqlarının, həm də özəl sektorun innovasiya yönümlü sərmayələrinin mərkəzinə çevrilib. Qlobal hesabatlara görə, kosmik iqtisadiyyatın həcmi 2023-cü ildə 500 milyard dollardan artıq olub və proqnozlara əsasən, 2040-cı illərdə bu rəqəm 1 trilyon dolları keçə bilər. Bu artım peyk texnologiyalarından tutmuş kosmik resursların istismarına qədər geniş sahələri əhatə edir. Məsələ təkcə elmi maraqlar deyil, həm də yeni iqtisadi imkanlar və strateji üstünlüklərlə bağlıdır.

Kosmik iqtisadiyyatın inkişaf dinamikası artıq əvvəlki illərlə müqayisədə daha çox özəl sektorun iştirakı ilə formalaşır. SpaceX, Blue Origin və Rocket Lab kimi şirkətlər kosmosa çıxış xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqla bu sahəni kommersiya baxımından əlçatan ediblər. Beləliklə, əvvəllər yalnız dövlətlərin inhisarında olan kosmik fəaliyyət indi həm investorların, həm də startapların maraq dairəsinə düşür və yeni iqtisadi modellər üçün zəmin yaradır.

Ən geniş tətbiq sahəsi peyk texnologiyalarıdır. Hal-hazırda dünya orbitində 7 mindən çox aktiv peyk fəaliyyət göstərir. Rabitə, naviqasiya, meteorologiya, müdafiə və müşahidə xidmətləri qlobal iqtisadiyyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Məsələn, Elon Musk-ın “Starlink” layihəsi dünyanın ən ucqar bölgələrində belə internet təminatını mümkün edir, Avropa İttifaqı isə “IRIS²” proqramı ilə müstəqil peyk şəbəkəsi quraraq strateji asılılığı azaltmağa çalışır. Belə nümunələr göstərir ki, peyklər həm iqtisadi, həm də geosiyasi dəyər daşıyır.

Bununla yanaşı, ay və digər kosmik resursların istifadəsi artıq nəzəriyyədən praktik hədəfə çevrilir. NASA-nın “Artemis” proqramı yaxın illərdə insanın Aya qayıdışını planlaşdırır və burada uzunmüddətli infrastruktur qurmaq məqsədi güdür. Çin “Chang’e” missiyaları vasitəsilə ayın geoloji resurslarını araşdırır. Xüsusilə helium-3 kimi elementlərin çıxarılması gələcək enerji bazarında böyük dəyişikliklərə yol aça bilər. Asteroidlərdə nadir metalların mövcudluğu isə yüksək texnologiyalar üçün strateji xammal təmin edə bilər.

Bütün bu inkişaflar qlobal güclərin rəqabətini daha da kəskinləşdirir. ABŞ, Çin, Rusiya və Avropa İttifaqı öz kosmik proqramlarını genişləndirir, Hindistan və Yaponiya kimi yeni oyunçular isə uğurlu missiyalarla texnoloji güclərini nümayiş etdirirlər. Hindistanın “Chandrayaan-3” missiyası Ayın cənub qütbünə enməklə tarixi nailiyyətə imza atdı və ölkənin kosmik güclər arasında yerini möhkəmləndirdi. Bu mənzərə göstərir ki, kosmos artıq yalnız elmi ambisiyaların deyil, həm də nüfuz və strateji təsir uğrunda mübarizənin meydanıdır.

Azərbaycan da bu proseslərdən kənarda deyil. 2013-cü ildən fəaliyyət göstərən “Azərkosmos” peykləri regionda rabitə, televiziya yayımı və müşahidə xidmətləri göstərməklə ölkəyə həm iqtisadi, həm də strateji üstünlüklər qazandırıb. Bununla yanaşı, Bakı Beynəlxalq Astronavtika Konqresi kimi nüfuzlu tədbirlərə ev sahibliyi etməsi Azərbaycanın kosmik sektorunda beynəlxalq mövqeyini gücləndirib. Gələcəkdə peyk xidmətlərinin ixracı, kosmik startapların inkişafı və beynəlxalq əməkdaşlıqlar çərçivəsində yeni layihələr ölkənin imkanlarını daha da genişləndirə bilər.

Ümumilikdə, kosmik iqtisadiyyat yaxın onilliklərdə qlobal inkişafın əsas istiqamətlərindən birinə çevriləcək. Peyk texnologiyaları hazırda ən real iqtisadi gəlir gətirən sahədir, ay və digər kosmik resurslar isə uzunmüddətli strateji potensiala malikdir. Azərbaycan isə bu dəyişən mənzərədə öz mövqeyini möhkəmləndirməklə həm milli iqtisadiyyatın şaxələnməsinə, həm də beynəlxalq nüfuzun artmasına töhfə verə bilər.

Nuray,

AzNews.az