Blokçeyn texnologiyasının sənəd dövriyyəsində tətbiqi - ARAŞDIRMA

İnformasiya cəmiyyətinin inkişaf etdiyi müasir mərhələdə sənəd dövriyyəsinin sürəti, şəffaflığı və etibarlılığı idarəetmə sistemləri üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə innovativ texnologiyaların tətbiqi həm idarəetmədə effektivliyi artırmaq, həm də məlumat təhlükəsizliyini təmin etmək baxımından vacib alətə çevrilib. Son illərdə diqqət mərkəzinə düşən və potensialı etibarlı şəkildə qiymətləndirilən texnologiyalardan biri blokçeyn mexanizmləridir. İlk olaraq maliyyə sistemlərində tətbiq olunmağa başlasa da, bu texnologiyanın sənəd dövriyyəsində istifadəsi getdikcə aktuallaşır və bir çox hallarda mövcud sistemlərin struktur yenilənməsinə təkan verir.

Sadə dildə desək, blokçeyn texnologiyası məlumatların dəyişdirilə bilməyən və izlənilə bilən zəncirvari strukturda saxlanmasını təmin edən paylanmış verilənlər bazası sistemidir. Bu texnologiyanın əsas xüsusiyyəti məlumatların bir mərkəzdə deyil, çoxsaylı iştirakçılar arasında paralel şəkildə qeydiyyatda saxlanılmasıdır. Bu mexanizm sənədlərin saxtalaşdırılması, ləğv edilməsi, dəyişdirilməsi və ya təhrif olunması ehtimalını demək olar ki, tam aradan qaldırır. Məhz bu səbəbdən blokçeyn sənəd dövriyyəsində istifadə edildikdə hüquqi mübahisələrə, inzibati gecikmələrə və etibarsızlığa səbəb olan halların qarşısını almağa imkan verir.

Sənəd dövriyyəsi kontekstində blokçeyn texnologiyasının əsas tətbiq sahələri arasında müqavilələrin rəqəmsal şəkildə qeydə alınması, sənəd tarixçəsinin izlənməsi, imza və təsdiq proseslərinin avtomatlaşdırılması, lisenziya və sertifikatların şəffaf dövriyyəsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Məsələn, bir şirkət daxilində əmək müqavilələrinin bağlanması, daxili sərəncamların təsdiqi və ya satınalma sənədlərinin ardıcıl şəkildə izlənməsi kimi proseslərdə blokçeyn texnologiyası vasitəsilə bütün bu sənədlərin dəyişməz tarixçəsi qeydə alınır. Bu zaman sənədin kim tərəfindən, nə vaxt yaradıldığı, kimlər tərəfindən baxıldığı və hansı dəyişikliklərin edildiyi real vaxtda qeyd olunur və sistemdə əks olunur.

Bu texnologiyanın tətbiqi yalnız özəl sektorla məhdudlaşmır. Dövlət idarəetmə sistemlərində də blokçeyn əsaslı sənəd idarəçiliyi modelləri sınaqdan keçirilməkdədir. Estoniya bu sahədə qabaqcıl nümunələrdən biridir. Ölkədə vətəndaşın tibbi kartı, akademik diplomları, torpaq mülkiyyəti sənədləri və digər hüquqi sənədlər blokçeyn bazasında qeydiyyata alınır. Bu model həm inzibati yükü azaldır, həm də vətəndaş-məmur təmasında şəffaflığı artırır. Azərbaycanın da son illərdə rəqəmsal hökumət təşəbbüsləri çərçivəsində e-imza, elektron sənəd dövriyyəsi və mərkəzləşdirilmiş informasiya sistemləri sahəsində gördüyü işlər blokçeyn texnologiyasının mərhələli tətbiqinə əlverişli zəmin yaradır.

Blokçeyn texnologiyasının sənəd dövriyyəsində əsas üstünlükləri arasında məlumat təhlükəsizliyi xüsusilə vurğulanmalıdır. Bu texnologiya informasiya sızmalarını və məqsədli dəyişiklikləri qeyri-mümkün hala gətirir. Eyni zamanda hüquqi baxımdan da sənədin dəyişməzliyi və doğruluğu mübahisə doğuran hallarda sübut kimi istifadə edilə bilər. Bu xüsusiyyətlər onu təkcə idarəetmə deyil, həm də məhkəmə və audit sahələrində də funksional edir.

Lakin tətbiq imkanları ilə yanaşı, müəyyən texniki və hüquqi çağırışlar da mövcuddur. Blokçeyn sistemlərinin geniş şəkildə tətbiqi üçün hüquqi baza tam olaraq formalaşmalı, texniki personalın hazırlığı təmin olunmalı və sistemlər arasında uyğunlaşdırılmış inteqrasiya mexanizmləri qurulmalıdır. Bundan əlavə, blokçeyn üzərində saxlanılan məlumatların həcmi və sürətli işlənməsi üçün yüksək hesablama gücünə malik texnoloji infrastruktur tələb olunur. Bu səbəbdən blokçeyn texnologiyası mərhələli və planlı şəkildə tətbiq olunmalıdır.

Hazırda bir sıra beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən BMT-nin Rəqəmsal İqtisadiyyat Paneli, sənəd dövriyyəsində blokçeyn texnologiyasının tətbiqini dövlətlərin rəqəmsal suverenliyi, idarəetmədə şəffaflıq və korrupsiyaya qarşı mexanizm kimi dəyərləndirir. Bu texnologiyanın hüquqi və institusional baxımdan düzgün tətbiqi yalnız sənəd dövriyyəsinin texniki keyfiyyətini artırmaqla kifayətlənmir, həm də ictimai inamın möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Nəticə olaraq, blokçeyn texnologiyası sənəd dövriyyəsində yeni dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. Bu texnologiyanın gətirdiyi təhlükəsizlik, şəffaflıq və izlenebilirlik imkanları idarəetmənin həm səmərəliliyini, həm də etibarlılığını artırır. Gələcəkdə bu yanaşma yalnız texnoloji üstünlük deyil, həm də institusional inkişaf göstəricisinə çevrilə bilər. Azərbaycanın da rəqəmsal idarəetməyə keçid kursunu davam etdirdiyi şəraitdə blokçeyn texnologiyasının seçilmiş sahələrdə tətbiqi praktiki və strateji baxımdan məqsədəuyğun görünür.

Nuray,

Aznews.az