Şüur müşahidə olunmadıqda reallıq dəyişirmi? - ARAŞDIRMA

Şüur müşahidə olunmadıqda reallıq dəyişirmi?

Bu sual ilk baxışdan fəlsəfi təsir bağışlasa da, əslində müasir elmin ən dərin müzakirə mövzularından birinə toxunur. Reallığın müşahidədən asılı olub-olmaması məsələsi artıq təkcə metafizik mübahisə deyil, kvant fizikasından neyroelmə, kosmologiyadan şüur tədqiqatlarına qədər müxtəlif sahələrdə konkret elmi çərçivədə araşdırılır. Burada əsas sual belə formalaşır: əgər müşahidə edən şüur yoxdursa, hadisə baş verirmi, yoxsa reallıq yalnız potensial vəziyyətdə qalır?

Klassik fizika uzun müddət reallığın müşahidədən asılı olmadığını qəbul edirdi. Nyuton mexanikasına görə kainat obyektiv qanunlarla işləyən, insanın mövcudluğundan asılı olmayan bir sistemdir. Dağ müşahidə edilməsə də mövcuddur, ulduz baxılmasa da yanır. Bu yanaşma reallığı sabit və dəyişməz qəbul edir. Lakin XX əsrin əvvəllərində kvant mexanikası bu təsəvvürü ciddi şəkildə sarsıtdı.

Kvant səviyyəsində aparılan təcrübələr göstərdi ki, hissəciklər müşahidə olunmadıqda konkret vəziyyətdə deyil, ehtimallar toplusu halında mövcuddur. Yalnız ölçmə və ya müşahidə anında bu ehtimallar bir nəticəyə “çökür”. Bu fakt reallığın davranışının müşahidə aktı ilə dəyişdiyini ortaya qoydu. Burada diqqətçəkən məqam ondan ibarətdir ki, müşahidə yalnız insan baxışı anlamına gəlmir. Ölçmə cihazı, sensor və ya hər hansı qarşılıqlı təsir də müşahidə rolunu oynayır. Buna baxmayaraq, şüurun prosesdəki rolu məsələsi açıq qalır.

Bəzi interpretasiyalar şüuru mərkəzi mövqeyə yerləşdirir. Bu yanaşmaya görə, fiziki sistemlər yalnız şüur tərəfindən dərk edildikdə müəyyən reallığa çevrilir. Başqa sözlə, kainat şüurla qarşılıqlı əlaqədə “tamamlanır”. Bu fikir mistik səslənsə də, müəyyən elmi müzakirələrdə ciddi şəkildə nəzərdən keçirilir. Digər yanaşmalar isə şüuru ikinci plana çəkir və bildirir ki, reallıq müşahidəçidən asılı deyil, sadəcə ölçmə prosesi fiziki sistemin vəziyyətini dəyişir.

Kosmologiya bu mübahisəyə daha geniş miqyasda yanaşır. Erkən kainat dövrlərində, yəni heç bir müşahidəçi mövcud olmadıqda, fiziki qanunlar işləyirdimi? Qalaktikalar formalaşırdımı? Ulduzlar yaranırdımı? Mövcud müşahidələr göstərir ki, kainat uzun müddət müşahidəçisiz mövcud olub və inkişaf edib. Bu isə reallığın tamamilə şüurdan asılı olmadığı fikrini gücləndirir. Lakin burada incə bir fərq var: biz bu nəticəyə yenə də indiki müşahidələr vasitəsilə gəlirik. Keçmiş reallıq yalnız bu günkü şüur vasitəsilə təsdiqlənir.

Neyroelm sahəsində aparılan tədqiqatlar isə şüurun özünün necə formalaşdığı sualını ön plana çıxarır. Beyin reallığı passiv şəkildə qəbul etmir, əksinə onu aktiv şəkildə qurur. Gördüyümüz, eşitdiyimiz və hiss etdiyimiz dünya beynin interpretasiyasıdır. Bu baxımdan, müşahidə olunmayan reallıq dəyişmir, lakin bizim üçün mövcud olmur. Yəni reallıq obyektiv ola bilər, amma mənalı və təcrübə edilən reallıq yalnız şüur vasitəsilə formalaşır.

Bu nöqtədə fərq aydınlaşır: reallığın mövcudluğu ilə reallığın dərk edilməsi eyni şey deyil. Reallıq müşahidə olunmadan mövcud ola bilər, lakin onun forması, mənası və təsiri müşahidə ilə dəyişir. Şüur hadisəni yaratmır, onu müəyyən çərçivəyə salır. Müşahidə olunmayan hadisə potensialdır, müşahidə edilən hadisə isə konkret təcrübəyə çevrilir.

Müasir elmin gəldiyi nəticə ondan ibarətdir ki, şüur reallığın fiziki varlığını dəyişmir, lakin onun hansı formada təzahür etdiyini müəyyənləşdirir. Reallıq təkcə kənarda mövcud olan obyektiv sistem deyil, eyni zamanda şüurla qarşılıqlı əlaqədə olan dinamik prosesdir. Bu baxımdan sualın cavabı nə tam “bəli”, nə də tam “xeyr”dir. Reallıq müşahidə olunmadıqda yox olmur, lakin müşahidə edildikdə fərqli bir mərhələyə keçir.

Bu mövzu insanın kainatdakı yerini də yenidən düşünməyə vadar edir. İnsan sadəcə müşahidəçi deyil, eyni zamanda mənalandırandır. Reallıq bizə baxmadan mövcud ola bilər, amma biz baxdıqda artıq eyni reallıq olmur. Məhz bu incə fərq müasir elmi və fəlsəfi düşüncənin mərkəzində dayanır.

Aznews.az