Azad iradə varmı? Şüur, beyin və seçimlərin elmi sərhədləri - ARAŞDIRMA

Azad iradə anlayışı əsrlərdir fəlsəfə, teologiya və son dövrlərdə neyroelm arasında ən mübahisəli mövzulardan biri olaraq qalır. İnsan gündəlik həyatda verdiyi qərarların öz seçimi olduğuna inanır, lakin bu inamın arxasında hansı mexanizmlərin dayandığı sualı hələ də açıq qalır. Müasir araşdırmalar göstərir ki, azad iradə yalnız metafizik anlayış deyil, həm də bioloji, psixoloji və sosial faktorların kəsişməsində formalaşan mürəkkəb bir prosesdir.

Məsələyə klassik yanaşmada azad iradə insanın alternativlər arasında şüurlu seçim etmək qabiliyyəti kimi izah olunur. Determinizm isə kainatda baş verən hər hadisənin əvvəlki səbəblərdən qaçılmaz şəkildə doğduğunu iddia edir. Bu iki mövqe uzun müddət bir-birinə zidd qəbul edilsə də, müasir elmi mühitdə aralarındakı sərt xətt getdikcə yumşalır. İnsan qərarlarının böyük hissəsi genetik irs, hormon balansı, keçmiş təcrübələr və sosial mühit tərəfindən formalaşdırılır, lakin bu, seçim illüziyası anlayışını avtomatik olaraq ləğv etmir.

Neyroelmin verdiyi məlumatlar azad iradə müzakirələrinə yeni ölçü qatıb. Beyin fəaliyyətinin öyrənilməsi göstərir ki, bəzi qərarlar insan həmin qərarın fərqinə varmadan saniyələr əvvəl beyində formalaşır. Bu fakt uzun müddət azad iradənin mövcudluğuna ciddi şübhə yaradıb. Lakin daha dərin təhlillər göstərir ki, beyin tərəfindən yaradılan ilkin impuls son qərar deyil. Şüur bu impulsu təsdiqləmək, dəyişdirmək və ya tamamilə ləğv etmək imkanına malikdir. Bu mərhələ azad iradənin klassik mənada yox, daha çox tənzimləyici və seçici rol oynadığını göstərir.

Psixoloji baxımdan insan seçimlərinin çoxu avtomatik mexanizmlər üzərində qurulub. Vərdişlər, emosional reaksiyalar və qoruyucu reflekslər şüurlu qərarvermədən daha sürətli işləyir. Buna baxmayaraq, insan öz davranışlarını müşahidə edib onları dəyişdirmə qabiliyyətinə sahibdir. Məhz bu özünüdərk və refleksiya bacarığı azad iradənin praktik əsasını təşkil edir. İnsan tam azad olmaya bilər, lakin tam mexaniki varlıq da deyil.

Sosial mühit də azad iradənin sərhədlərini müəyyən edir. Cəmiyyətin qaydaları, iqtisadi imkanlar, mədəni gözləntilər və təhsil sistemi insanın seçim diapazonunu genişləndirə və ya daralda bilər. Bu kontekstdə azad iradə mütləq anlayış yox, dərəcəli bir vəziyyət kimi ortaya çıxır. İmkanlar artdıqca seçim azadlığı da artır, məhdudiyyətlər çoxaldıqca qərarlar daha çox məcburiyyətə çevrilir.

Müasir yanaşmalar azad iradəni tam müstəqil qərarvermə kimi deyil, şərtlər daxilində istiqamət seçmə bacarığı kimi izah edir. İnsan beyninin əvvəlcədən hazırladığı impulslar, ətraf mühitin təsirləri və sosial çərçivələr mövcud olsa da, insan bu çərçivələr daxilində fərqli istiqamətlərə yönələ bilir. Bu, azad iradənin absolut yox, funksional formada mövcud olduğunu göstərir.

Azad iradə nə tam mif, nə də mütləq həqiqətdir. O, insan şüurunun qərarvermə prosesinə müdaxilə edə bilmə gücü kimi ortaya çıxır. İnsan seçimlərinin böyük hissəsi şərtlərlə məhdudlaşsa da, bu şərtləri anlamaq və onlara münasibətini dəyişmək imkanı azad iradənin ən real təzahürü hesab edilə bilər.

Aznews.az