İran siyasətində din xadimlərinin təsiri azalırmı? - BBC-nin şərhi

İranda din xadimləri 1979-cu il inqilabından bəri davamlı olaraq hakimiyyət vəzifələrini tutublar. Dini rəhbərliklə yanaşı, prezidentlik, konstitusiya dəyişikliyinə qədər baş nazirlik, ali məhkəmə hakimiyyətinin başçısı və yüzlərlə digər mühüm vəzifələr illərlə din xadimləri tərəfindən icra edilib.

Lakin son illər biz siyasətdə və cəmiyyətdə din xadimlərinin varlığının getdikcə azaldığının şahidi oluruq.

Keçmişdə xalqın etimadına sahib olan ruhanilər inqilabdan sonra hakimiyyəti ələ keçirə bildilər. Ancaq 40 ildən artıq İslam hakimiyyəti dövründə belə görünür ki, ruhanilər xalqın inamını get-gedə itiriblər və artıq əvvəlki etibarı yoxdur.

Bu etimadsızlıq 2022-ci ildə Məhsa Əmininin ölümü ilə bağlı geniş yayılmış etirazlarda daha da aydın oldu və onlarla din xadimi “çalma aşağı” aksiyaları ilə üzləşdi.

Din xadimlərini alçaltmaq məqsədi daşıyan etirazçılar onları ələ salmaq üçün başlarından çalmalarını ataraq bunu videoya çəkirdilər.

Ölkədə narazılıq son parlament və prezident seçkilərində də müşahidə olunub.

Prezident seçkilərində yeganə din xadimi namizədi Mustafa Purmuhammedi etibarsız səslərdən az səs toplayıb.

Helikopter qəzasında ölən keçmiş prezident İbrahim Rəisi kimi, Purmuhammedi də 1980-ci illərdə "Ölüm Komitəsi"nin üzvü olub və siyasi məhbusların məhkəməsiz edam edilməsinə göstəriş verməkdə ittiham olunur.

Seçkilərdə aldığı ağır məğlubiyyətə reaksiya verən Purmuhammedi seçkinin nəticəsinin onun üçün proqnozlaşdırıla bilən olduğunu və yüksək səs toplamanın “mümkün olmadığını” bildiyini bildirib.

Bəs, İran cəmiyyətində ruhanilərin təsiri azalırmı? Ruhanilər hakimiyyət vəzifələrinə seçilmirsə, onları kim əvəz edə bilər?

İranın birinci lideri Ayətullah Xomeyninin tövsiyəsi ilə 1980-ci ilin fevralında keçirilən ilk prezident seçkilərində din xadimləri namizəd kimi iştirak etmədilər.

Halbuki inqilabdan sonra ilk parlamentdə 164 din xadimi iştirak edib İranda məhkəmə hakimiyyətinin başçısı və kəşfiyyat naziri həmişə din xadimləri olub.

Bundan əlavə, dini liderin təyin edilməsi və ona nəzarəti həyata keçirən Ekspertlər Məclisinin üzvləri ruhanilərdən və kişilərdən ibarətdir.

Konstitusiyanı şərh edən, seçkilərə nəzarət edən və namizədləri təsdiqləyən Nəzarət Şurasının 12 üzvündən 6-sı din xadimləridir.

İkinci prezidentlik müddətindən sonra ruhanilərin rəhbər vəzifələrdə işləməsinə qoyulan qadağa keçmiş dini lider tərəfindən aradan qaldırıldı.

1981-ci ilin oktyabrından icra hakimiyyətinə beş din xadimi rəhbərlik etdiyi halda, ruhanilərin prezident aparatında olmadığı cəmi səkkiz illik dövr olub.

2009-cu il seçkilərinin etibarlılığı onun rəqibləri tərəfindən şübhə altına alınsa da, onun nəticələrinə qarşı geniş etirazlara səbəb olsa da, Mahmud Əhmədinejad Ayətullah Xameneinin dəstəyi ilə İran prezidenti oldu.

Əli Xamneyi rəhbərliyinin ilk illərində din xadimlərini dəfələrlə cəmiyyətdəki siyasi, sosial və mədəni dəyişikliklərin “səhnəsində” və “öndə” olmağa çağırıb.

O, son illərdə qoca ruhaniləri gənc imamlarla əvəzlədi və bir çox mühüm qurumlara gənc ruhaniləri təyin etdi.

Lakin statistika göstərir ki, ruhanilərin siyasi və ictimai varlığı illər keçdikcə azalıb.

Məlumatlar göstərir ki, ruhanilərin səslərində ilk azalma Ayətullah Xomeyni dövründə üçüncü parlament dövründə baş verib və ruhanilərin yerlərinin sayı birinci dövrlə müqayisədə 50 faiz azalıb.

Bu tendensiya altıncı dövrdə də davam etdi, o zaman islahatçılar çoxluq qazandılar və ruhanilərin nümayəndələrinin sayı 35-ə düşdü.

Son parlament seçkilərində ruhanilər 290 mandatdan yalnız 17-ni qazanıblar.

Rejimin Simvolu

İranda bir vaxtlar ruhanilər xalq arasında istinad nöqtəsi olub. Amma illər boyu hakimiyyətdə olandan sonra bir çox insanlar onları İranın çoxsaylı problemlərinə görə məsuliyyətli görməyə başladılar və onlar ölkədəki rejimin simvoluna çevrildilər.

İslahatçılara yaxın siyasi təhlilçi Abas Abdi deyir: “İnqilabın ilk illərində yüksək səs toplayan ruhanilər inqilabdan əvvəlki din sinfinə mənsub olduqları üçün xalq tərəfindən sevilirdilər, zülm altında idilər, döyüşürdülər və xalqla həmrəydir”.

Abdinin sözlərinə görə, "İnqilabdan sonra bu vəzifədə olmaqdan faydalanan din xadimləri ilə rastlaşdıq. Hakimiyyətdə olan bu din xadimləri xalqın yanında dayanmaqda çətinlik çəkdiyi üçün xalq onlardan uzaqlaşdı".

Ruhanilərin sonu?
2022-ci ildə baş verən kütləvi etirazlar ölkə tarixində dönüş nöqtəsi oldu.

“Cin, Ciyan, Azadi” (Qadınlar, Həyat, Azadlıq) şüarının səsləndirildiyi etirazlar zamanı ruhanilər mühüm və böyük problemlə üzləşiblər.

Aksiya iştirakçıları “Ruhani getməlidir” şüarları səsləndirib və “Çalma salmaq” aksiyası aksiyanın simvolik hissəsinə çevrilib. İş o yerə çatıb ki, ruhanilər küçələrdə özlərini təhlükəsiz hiss etmirdilər və arxadan gələn hücumlardan narahat idilər.

Ruhanilərə qarşı nifrət və inamsızlıq çoxdan artıb və bir gecədə baş verməyib. İnsanlar ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətinə görə ruhaniləri ittiham edirlər. Onların fəaliyyəti hətta ölkədəki dini qurumlara da təsir edir. Hazırda İranda məscidlər əsasən boşdur.

“Ölkədə təxminən 75 min məsciddən 50 mini bağlanıb, bu fəlakətdir”
"Ölkədə təxminən 75 min məscidin 50 mini bağlanıb, bu, fəlakətdir", - yüksək səviyyəli hökumət rəsmisi deyir.

Son illər ilahiyyat fakültələrində tələbələrin sayında xeyli azalma müşahidə olunur.

Bu azalmanın səbəbi kimi yüksək yaşayış xərcləri və məktəb haqları göstərilir.

Son illərdə məktəblərdə və banklar kimi digər qurumlarda iş imkanları yaratmaqla tələbələr ilahiyyat fakültələrində qalmağa təşviq edilib.

Rejim müxtəlif vasitələrlə ilahiyyat fakültələrinə təsir etməyə çalışır.

Bəzi analitiklər deyirlər ki, İranda dinin populyarlığının azalması və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, xüsusilə gənclər arasında dünyəviliyin artmasının səbəbi ruhanilərin fəaliyyətidir.

Boşluğu kim doldurur?

Bəs, yüksək dövlət vəzifələrində din xadimlərinin sayının getdikcə azalması ilə bu rolları kimlər doldurur?

İlk növbədə İnqilab Keşikçiləri və təhlükəsizlik qüvvələri.

İnqilab Keşikçiləri Qvardiyasının parlamentdə, hökumətdə, qurumlarda və iqtisadi sektorda fəaliyyətləri araşdırıldığında, Mahmud Əhmədinejadın prezidentliyindən sonra hərbçilərin və təhlükəsizlik işçilərinin varlığının artdığı görünür.

Əvvəlki parlament dövründə ən azı 26 deputat İnqilab Keşikçiləri Korpusunda briqada generalı və polkovnik səviyyəsində komandanlıq təcrübəsinə malik idi.

İyun ayında formalaşan hazırkı parlamentdə 30-a yaxın millət vəkilinin İnqilab Keşikçiləri Korpusu keçmişi var.

Daxili İşlər Naziri vəzifəsini icra edən Əhməd Vahidi kimi İnqilab Mühafizəçilərinin bəzi aparıcı simaları da hökumətdədir.

Bununla belə, vitse-prezidentlər və qubernatorlar arasında İnqilab Keşikçiləri Korpusunun üzvlərinin olması da kifayət qədər təəccüblüdür; İranda əksər əyalət qubernatorları İnqilab Keşikçiləri Korpusunun üzvləri arasından təyin edilir.

Təhlilçilər hesab edirlər ki, İranda güclü siyasi partiyaların olmadığı şəraitdə İnqilab Keşikçiləri İranda ən vahid və güclü təşkilata çevrilib və malik olduqları əhəmiyyətli iqtisadi və təhlükəsizlik gücünə əsaslanaraq İran siyasətində həlledici oyunçu kimi çıxış edir.

İnqilab Keşikçiləri Korpusunun da dini liderə sədaqəti ruhanilərdən daha çox ola bilər.

Bununla belə, parlamentdə və yüksək vəzifəli dövlət məmurları arasında din xadimlərinin sayının azalmasına baxmayaraq, İranda din xadimlərinin təsiri və rolu hələ də mühüm olaraq qalır.

Din xadiminin üzvləri olan və bilavasitə onun nəzarəti altında fəaliyyət göstərən dini liderin nümayəndələri bütün dövlət və hərbi qurumlarda həlledici rol oynayırlar.

İranın kiçik və böyük şəhərlərində çoxlu sayda imam və saysız-hesabsız məscidlər ölkədə ruhanilərin mühüm rolunu vurğulamaqda davam edir.

MƏNBƏ: BBC

Mövsüm

Aznews.az